सीता स्वयंवर

सीता स्वयंवर में अयोध्या नरेश को आमंत्रण क्यों नहीं?

राजा जनक के शासनकाल में एक व्यक्ति का विवाह हुआ। जब वह पहली बार सज-सँवरकर ससुराल के लिए चला, तो रास्ते में चलते-चलते एक जगह उसको दलदल मिला, जिसमें एक गाय फँसी हुई थी, जो लगभग मरने के कगार पर थी। उसने विचार किया कि गाय तो कुछ देर में मरने वाली ही है तथा कीचड़ में जाने पर मेरे कपड़े तथा जूते खराब हो जाएँगे, अतः उसने गाय के ऊपर पैर रखकर आगे बढ़ गया। जैसे ही वह आगे बढ़ा गाय ने तुरन्त दम तोड़ दिया तथा शाप दिया कि जिसके लिए तू जा रहा है, उसे देख नहीं पाएगा, वह भी मृत्यु को प्राप्त हो जाएगी।
वह व्यक्ति अपार दुविधा में फँस गया और गौ-शाप से मुक्त होने का विचार करने लगा। ससुराल पहुँचकर वह दरवाजे के बाहर घर की ओर पीठ करके बैठ गया और यह विचार कर कि यदि पत्नी पर नजर पड़ी, तो अनिष्ट नहीं हो जाए। परिवार के अन्य सदस्यों ने घर के अन्दर चलने का काफी अनुरोध किया, किन्तु वह नहीं गया और न ही रास्ते में घटित घटना के बारे में किसी को बताया।
उसकी पत्नी को जब पता चला, तो उसने कहा कि चलो, मैं ही चलकर उन्हें घर के अन्दर लाती हूँ। पत्नी ने जब उससे कहा कि आप मेरी ओर क्यों नहीं देखते हो, तो भी चुप रहा। काफी अनुरोध करने के उपरान्त उसने रास्ते का सारा वृतान्त कह सुनाया। पत्नी ने कहा कि मैं भी पतिव्रता स्त्री हूँ। ऐसा कैसे हो सकता है? आप मेरी ओर अवश्य देखो। पत्नी की ओर देखते ही उसकी आँखों की रोशनी चली गई और वह गाय के शापवश पत्नी को नहीं देख सका।
पत्नी पति को साथ लेकर राजा जनक के दरबार में गई और सारा कह सुनाया। राजा जनक ने राज्य के सभी विद्वानों को सभा में बुलाकर समस्या बताई और गौ-शाप से निवृत्ति का सटीक उपाय पूछा। सभी विद्वानों ने आपस में मन्त्रणा करके एक उपाय सुझाया कि, यदि कोई पतिव्रता स्त्री छलनी मेम गंगाजल लाकर उस जल के छींटे इस व्यक्ति की दोनों आँखों पर लगाए, तो गौ-शाप से मुक्ति मिल जाएगी और इसकी आँखों की रोशनी पुनः लौट सकती है।
राजा ने पहले अपने महल के अन्दर की रानियों सहित सभी स्त्रियों से पूछा, तो राजा को सभी के पतिव्रता होने में संदेह की सूचना मिली। अब तो राजा जनक चिन्तित हो गए। तब उन्होंने आस-पास के सभी राजाओं को सूचना भेजी कि उनके राज्य में यदि कोई पतिव्रता स्त्री है, तो उसे सम्मान सहित राजा जनक के दरबार में भेजा जाए।
जब यह सूचना राजा दशरथ (अयोध्या नरेश) को मिली, तो उसने पहले अपनी सभी रानियों से पूछा। प्रत्येक रानी का यही उत्तर था कि राजमहल तो क्या आप राज्य की किसी भी महिला यहाँ तक कि झाडू लगाने वाली, जो कि उस समय अपने कार्यों के कारण सबसे निम्न श्रेणि की मानी जाती थी, से भी पूछेंगे, तो उसे भी पतिव्रता पाएँगे। राजा दशरथ को इस समय अपने राज्य की महिलाओं पर आश्चर्य हुआ और उसने राज्य की सबसे निम्न मानी जाने वाली सफाई वाली को बुला भेजा और उसके पतिव्रता होने के बारे में पूछा। उस महिला ने स्वीकृति में गर्दन हिला दी।
तब राजा ने यह दिखाने कर लिए कि अयोध्या का राज्य सबसे उत्तम है, उस महिला को ही राज-सम्मान के साथ जनकपुर को भेज दिया। राजा जनक ने उस महिला का पूर्ण राजसी ठाठ-बाट से सम्मान किया और उसे समस्या बताई। महिला ने कार्य करने की स्वीकृति दे दी। महिला छलनी लेकर गंगा किनारे गई और प्रार्थना की कि, ‘हे गंगा माता! यदि मैं पूर्ण पतिव्रता हूँ, तो गंगाजल की एक बूँद भी नीचे नहीं गिरनी चाहिए।’ प्रार्थना करके उसने गंगाजल को छलनी में पूरा भर लिया और पाया कि जल की एक बूँद भी नीचे नहीं गिरी। तब उसने यह सोचकर कि यह पवित्र गंगाजल कहीं रास्ते में छलककर नीचे नहीं गिर जाए, उसने थोड़ा-सा गंगाजल नदी में ही गिरा दिया और पानी से भरी छलनी को लेकर राजदरबार में चली आयी।
राजा और दरबार में उपस्थित सभी नर-नारी यह दृश्य देक आश्चर्यचकित रह गए तथा उस महिला को ही उस व्यक्ति की आँखों पर छींटे मारने का अनुरोध किया और पूर्ण राजसम्मान देकर काफी पारितोषिक दिया। जब उस महिला ने अपने राज्य को वापस जाने की अनुमति माँगी, तो राजा जनक ने अनुमति देते हुए जिज्ञाशावश उस महिला से उसकी जाति के बारे में पूछा। महिला द्वारा बताए जाने पर, राजा आश्चर्यचकित रह गए।
सीता स्वयंवर के समय यह विचार कर कि जिस राज्य की सफाई करने वाली इतनी पतिव्रता हो सकती है, तो उसका पति कितना शक्तिशाली होगा? यदि राजा दशरथ ने उसी प्रकार के किसी व्यक्ति को स्वयंवर में भेज दिया, तो वह तो धनुष को आसानी से संधान कर सकेगा और कहीं राजकुमारी किसी निम्न श्रेणी के व्यक्ति को न वर ले, अयोध्या नरेश को राजा जनक ने निमन्त्रण नहीं भेजा, किन्तु विधाता की लेखनी को कौन मिटा सकता है? अयोध्या के राजकुमार वन में विचरण करते हुए अपने गुरु के साथ जनकपुर पहुँच ही गए और धनुष तोड़कर राजकुमार राम ने सीता को वर लिया।

हिन्दु नारी (नेपाली उपन्यास)

हिन्दु नारी (नेपाली उपन्यास) ::साहित्यकार युवराज बराल


मातातीर्थ औंसीका दिन गङ्गाले जसरी भए पनि माइत जान पाउनुपथ्र्यो । मैले ऊसँग विवाह गरेको पाँच वर्ष बितिसक्यो । अहिलेसम्म मैले उसलाई हिन्दूहरूको एउटा उल्लेख्य पर्व मातातीर्थ औंसीका दिन माइत जानबाट रोकेको छुइनँ । उसलाई पठाउन केही कोसेली किन्न बजार निस्किएको थिएँ । त्यहाँ उर्मिलासँग भेट भयो । म उनलाई देख्दा जसरी झस्केँ त्योभन्दा बढी झस्किइन् उनी ।


” तिमी ! यहाँ -” उनको मुखबाट यिनै शब्द निस्के । “अनि तिमीचाहिँ ……. ?” मैले पनि उनको प्रश्नको जवाफ नदिएर प्रति प्रश्न गरेँ ।
“………” । हामी दुबै चुपचाप एकअर्कालाई हेराहेर गरिरहृयौं धेरै बेरसम्म । मौनता भङ्ग उनैले गरिन्, “तिमी कहिलेदेखि र किन यहाँ बस्दै छौ ?”



“तीन-चार महिना भयो यहाँ आएको । मोरङ्गबाट सरुवा भएर म पाँचथर गएको थिएँ । त्यहाँ झन्डै पाँच वर्षबसेपछि बल्ल यता सरुवा भयो । अनि तिमीचाहिँ कहाँबाट, कसरी र किन यहाँ आएकी -” मैले भनेँ । उनी मुसुक्क हाँसिन् र सुस्तरी बोलिन्, “मलाई राम्ररी नियालेर तिमीले हेरेकै रहेनछौ । एकपल्ट नियाल त ….. ।”
उनले भनेझैं मैले उनलाई नियालेर हेरेँ तर केही नयाँ र नौलोपन देखिनँ जसले गर्दा उनी विराटनगरबाट यो व्यस्त महानगरी आउन बाध्य भइन् । उनी त त्यस्तै थिइन् ठीक पाँच वर्षअगाडिकी जस्तै राम्री, हँसिली, गोरी र चिटिक्क परेकी, उन्मुक्त एउटी परी झैं ।
मेरो अन्योलतालाई उनले बुझिछन् अनि सलले छोपेको रातो पोतेको त्यान्द्रो औंलाले उचालेर देखाउँदै भनिन्, “अब त बुझयौ ?”
“कहिले ?” अनायास मेरो मुखबाट निस्किएको शब्द हो यो ।
“दुई वर्ष पुग्न लाग्यो ?”
“अनि घर यतै हो कि……. ?” मैले सोधेँ ।
“घर त मोरङ्गतिरै हो ।”
“अनि यहाँ …… ?”
“केही दिनका लागि आएकी । सायद भोलि, पर्सितिरै र्फकन्छौं होला ।”
“मतलब धेरै जना छौ हो ?”
“श्रीमान् पनि आएका छन् ।”
“हेर न तिमीसँग पाँच वर्षछि आज भेट भयो । धेरै कुरा गर्न मन लागिरहेको छ । तिमीसँग समय छ भने केही क्षणको लागि रेस्टुरेन्टमा बसौं हुन्न ?”
“हुन्छ जाउँ न त ।दुई घण्टा फुर्सद छ मलाई ।”
उनको स्वीकृति पश्चात् हामी नजिकैको सानो तर चिटिक्कको एउटा रेस्टुरेन्टमा छिर्यौं । केही खानेकुराको अर्डर दिइसकेपछि मैले भनेँ, “उर्मी ! तिमीले आफ्नो कर्मघर सजाउन थालेको दुई वर्ष भइसकेछ । विवाहमा निम्तो गर्न तिमीले आवश्यक ठानिनौ, त्यसमा मेरो गुनासो पनि छैन । बरु भन न त्रि्रो गृहस्थ जीवन कस्तो चल्दै छ - श्रीमान् के काम गर्छन् - घरमा को को छन् - बच्चा कत्रो भयो -” मैले यसरी नै प्रश्नको वर्षा गरेँ उनीमाथि ।
“खै, के भनूँ … तिमीलाई ढाँट्ने सामर्थ्य मसँग छैन । नढाँटी भन्दा तिमी पत्याउँदैनौ पनि होला । मेरो यो विवाह मेरो इच्छा विरुद्ध भएको हुनाले मैले आफ्ना कुनै साथीहरूलाई बोलाइनँ । जबरजस्ती गरिदिएको विवाहमा मन रमाउन सकेन । आफैं रमाउन नसकेको कार्यबाट साथीहरू के रमाउन सक्लान् र भन्ने सोचेर नै नबोलाएको । रहृयो कुरो मेरो घरको, श्रीमान् एउटा प्राइभेट र्फममा काम गर्छन् । घरमा सासू-ससुरा र एउटी नन्द छन् । बच्चा चाहिँ छैन ।”
“अनि के कामले काठमाडौं आएकी त अहिले र ? फेरि श्रीमान् पनि आएका छन् भन्थ्यौ, यहाँ एक्लै छ्यौ ।”
“ससुरा बिरामी छन् । त्यसैले औषधि गर्न लिएर आएका हौं । श्रीमान् अहिले अस्पतालमा बाबुलाई रुँगेर बसेका छन् ।”
“बिराम घट्दै होला नि ?”
“छैन, खै अब घर नै फर्काउँछौं होला ।”
“…………….. ।”
“हैन, तिमी आफूमात्र प्रश्न सोधिरहन्छौ कि मलाई पनि सोध्ने मौका दिन्छौ ?” उनले मुस्कुराउँदै भनिन् ।
“सोध न ।” मैले पनि सहजरूपले नै अनुमति दिएँ ।
“तिमी यहाँ जागिर खाँदै छौ भन्ने त थाहा पाएँ । अनि छोराछोरी कति भए, कत्रा भए, श्रीमतीलाई कहाँ राखेका छौ ?”
“खै उर्मी के भनौं तिमीलाई - सन्तानको मुख हेर्ने मेरो भाग्य रहेनछ । भाग्यमै नभएको चीज खोजेर पनि भएन । श्रीमतीलाई यहीँ ल्याएको छु । भोलि मातातीर्थ औंसी त्यसैले माइत जाने इच्छा व्यक्त गरेकीले केही सामान किन्न अहिले निस्किएको ।”
मेरो आँखा रसाएछ यति बोल्दा । उनका आँखामा पनि आँसु टल्किएको मैले देखेँ ।
“उर्मी……” मैले सोध्न सकिनँ ।
“तिम्रो भाग्य अधुरो छ भन्ने कुरामा म विश्वस्त छुइनँ । तिमीले के कारणले सन्तानको मुख हेर्न पाएनौ भन न ।”
“उर्मी ! म मेरी पत्नीलाई असाध्यै प्रेम गर्छु उनको खुसीको लागि म जस्तोसुकै त्याग गर्नसक्छु । त्यसैले मैले सन्तानको मोह त्यागिसकेको छु । मलाई सन्तान चाहिएको छैन ।”
“तिमीले भन्न खोजेको मैले बुझिनँ ।”
“मेरी पत्नी आमा बन्न सक्दिनन् । मैले आफूमा बाबु बन्ने क्षमता पर्याप्त मात्रामा हुँदाहुँदै पनि सन्तानको मुख हेर्न पाइनँ । गङ्गाले पनि यो सब कुरा बुझेकी छन् । त्यसैले उनी बारम्बार मलाई आग्रह गरिरहन्छिन्, दास्रो विवाह गर्नुहोस् भनेर ……. तर म सक्दिन उर्मी …….ती मेरी पत्नी गङ्गालाई उनैको घरमा सौता हाल्न म सक्दिन । त्यसैले त मैले दोस्रो विवाह नगर्ने निर्णय गरेर सन्तानको मोह नै त्यागिदिएँ ।” मेरो कुरा सुनेपछि उनी केही बोलिनन्, चुपचाप आँखा चिम्लिएर केही सोचिरहिन् । त्यसै बेला बेयराले कफी ल्याएर राखिदियो ।
“उर्मी ! के सोचेकी ?”
मेरो प्रश्नले उनी झस्किइन् र हत्तपत्त बोलिन्, “केही हैन -”
“तिमी झुटो बोलिरहेकी छौ । तिम्रो मनमा कुन कुरा खेल्दै छ मलाई भन्नु हुँदैन ? हुँदैन भने म कर गर्दिनँ, भइगयो नभन, मेरो विवशता मैले त्रि्रो सामु एउटी आत्मीय साथी सम्झेर भनेको हुँ । गलत नसोच ल ……… ।”
“तिमीलाई कसरी गलत सोच्न सक्छु म ? तिम्रो कुरा सुन्दा मलाई ………… म मेरो पति र तिमीबीच तुलना गर्न पुगेँछु ।”
“त्यो त मेरो भाग्य हो उर्मी । तिम्रो पति समानको दर्जा …….. ।”
उनले मेरो मुख थुनिन् र बोलिन्, “अहँ ! तिमी मेरो पतिसँग तुलना हुनै सक्दैनौ ।”
मैले गल्ती बोलेको आभास भयो मलाई । मेरो कुराले उनको चित्त नदुःखोस् भनेर माफ माग्दै भनेँ, “उर्मी ! मलाई माफ गरिदेऊ है, मनमा लागेको कुरा बोलिहालेँ ।”
“त्यसो नभन, मलाई त्यति ठूली नसोच । मेरो पतिभन्दा तिमी धेरै माथि छौ । मेरो पति जो सन्तानको लालचले पहिली पत्नीलाई लत्याएर दोस्री पत्नी भित्र्याउन पाउँदा गर्वले छाती फुलाउँछन् । तिमी सन्तानको आसमा आफ्नी पत्नीमाथि सौता हालेर उसको अपमान गर्न चाहँदैनौ । बरु त्यो आस नै त्याग गर्न अघि सर्यौ भने कसरी तुलना हुनसक्छ - त्यसैले तिमी त मेरो पतिभन्दा महान् छौ ।” यति भन्दा उनका दुबै आँखा आँसुले टप्प भरिएका थिए । एक-दुइ थोपा आँखाका डिलबाट झरेर गालामा गुड्दै थिए । मैले उनको दुःखेको घाउमा नुन-चुक र्छन चाहेको हैन तर मुखबाट अनायासै प्रश्न फुस्किइहाल्यो, “उर्मी ! तिमीमाथि सौता हालेर तिमीलाई ………….. -”
“हैन । मेरी जेठी सौता छ । म नै सौतामथि ……………. ।”
” तिम्रा बुबाआमाले के हेरेर तिम्रो विवाह गरिदिएका त सौतामाथि - कि थाहा पाएनछन् ?”
“यसको लामो कथा छ । तिमी र म अलग्गिएको पाँच वर्षे मेरो जीवनमा कति उथलपुथल ल्यायो त्यो सबै भन्न सक्दिन म ।”
“मलाई पर्राई सम्झन थालेकी अब ? मलाई भन्न नसक्ने घटनाहरू छन् भने म कर गर्दिनँ । तर उर्मी पीर बाँड्दा घट्छ भन्छन्, त्यसैले भन्नु हुने छ भने सुनाऊ । मेरो यही बिन्ती छ तिमीलाई ।”
उनले घडी हेर्दै भनिन्, “अबेर भयो, उनी मेरो बाटो हेर्दै होलान् । अहिले म जाउँ ? भोलि म मेरो जीवनको एक-एक पीडा र चोट तिमीलाई सुनाउँछु । त्यसैले भोलि त्रि्रो अफिस पश्चात् पाँच बजेतिर यहीँ भेटौं हुन्छ ?”
मैले हुँदैन भन्न सकिनँ । उनको समय छैन भने मैले कर कसरी गर्नु, त्यसैले स्वीकृति जनाएँ । कफीको बिल मैले तिरेँ । हामी निस्किएर आ-आफ्नो गन्तव्यतिर लाग्यौं, मुटुभरि पीर, व्यथा र जिज्ञासा बोकेर ।
उमेरले म उर्मीभन्दा झन्डै चार-पाँच वर्षे नै जेठो हुँलाजस्तो लाग्छ तर पनि उनी मलाई निर्लज्ज तिमी नै भन्छिन् । सहपाठी भएकाले पनि तिमी नै भनेको हुनसक्छ । खूबै ठालु पल्टिएर मैले ‘तिमी मभन्दा सानी छौ, त्यसैले मलाई तपाईं भन ।’ भन्न पनि सकिनँ । उनले भनेको त्यही ‘तिमी’ शब्दसँगै म रमाउँदै गएँ । त्यस बेला म पढ्न विराटनगर गएको थिएँ । डेराको पिरलोबाट मुक्ति मैले उनैको घरमा गएर, पुगेर नै पाएँ । त्यस बेला उनी किशोरी थिइन् । राता-राता गालाका ती भुसभुसे गर्भे कैला रौंहरू भर्खर र्झन लागेका थिए । त्यस बेला अलि उत्ताउली हुनुपर्ने, चञ्चल हुनुपर्ने तर उनी त्यस्ती थिइनन् । साह्रै गम्भीर, लज्जालु र असाध्यै धार्मिक स्वभावकी थिइन् उनी । हुन त उनको पूरै परिवार नै धर्मप्रति बढी लगाव राख्ने खालको थियो । बाबु पण्डित माधवप्रसाद नाम कहलिएका र चिनिएका थिए । हिन्दू धर्मशास्त्र र पुराणका ज्ञाता भएकाले नै उनको नाम चर्चित थियो । आमा पनि असाध्यै धार्मिक र दयालु स्वभावकी थिइन् । एउटा भाइ थियो त्यो अलि सानै भएकाले उसको चालचलन त्यति ख्याल गरिएन ।


उर्मिलामा बाबुआमाको बानी व्यवहारको प्रत्यक्ष प्रभाव परेको थियो । प्रत्येक हप्ता ब्रत बस्ने र धर्मग्रन्थहरू पढ्ने उनको बानी थियो । त्यसो त फुर्सद भएका बेला पण्डित बाबु पनि धर्म-कर्म र व्यवहारका राम्रा-राम्रा अर्ती उपदेश दिन्थे । त्यस्ता धर्म-कर्मका कथा, उपदेश सुन्ने अवसर यदाकदा म पनि पाउँथेँ । यिनका घरमा बसेका बेलाको अतीत, यिनको परिवारको न्यानो मायामा, आमाबाट पाएको अति मीठो स्पन्दनका मधुरिमामा मैले पाएको परमानन्द तृप्तिको अनुभव अहिले पनि भइरहेको छ मलाई । एउटा धार्मिक र परम्परावादी परिवारकी तर साह्रै ममतामयी आमाको न्यानो काखमा पुल्पुलिएर हुर्केकी उर्मीको सहनशीलतादेखि म पनि त्यसबेला साह्रै प्रभावित भएको थिएँ ।

हामी दुबै कक्षा दशमा पढ्थ्यौं । मैले बाल्यकालमा पढ्ने अवसर पाइनँ । त्यसैले अलि ढिलै पढ्न थालेको थिएँ । घरको आर्थिक अवस्था पनि त्यति बलियो नभएकाले पढ्न ढिलो भयो । उमेर बढी भए पनि मैले पढ्न गाह्रो मानिनँ । मेहनत र परिश्रमको कारण म प्रत्येक वर्ष कक्षामा प्रथम हुँदै आएको थिएँ । उर्मी पढ्न साह्रै जान्नेचाहिँ थिइनन् । त्यसैले उनी प्रायः मसँग पढ्न सिक्न रुचाउँथिन् । पढाउने बहानामा मेले धेरैपल्ट उनलाई पिटेँ पनि तर उनले कहिल्यै त्यो कुरामा आपत्ति जनाइनन् । उनलाई मेरो साथ मीठो लाग्थ्यो क्यार, मेरो अनुमानमात्र हो । उनी मसँग बसेर घण्टौं कुरा गर्थिन्, म त झन् समय बितेको पत्तोसमेत पाउँदिन थिएँ । त्यस बेला उनले मलाई धेरै सुनाउने विषयहरू भगवान् रामको आदर्श, सीताको पतिपरायणता, लक्ष्मण र भरतको भातृत्व आदि नै हुन्थे भने कहिलेकाहीँ हामी हाम्रा साथीहरूले गर्ने प्रेम प्रसङ्गको पनि चर्चा गथ्र्यौं । एक प्रकारले भन्दा म त्यस बेला धर्म र धर्मशास्त्रको ज्ञान नभएको लठ्ठू नै रहेछु । त्यसैले खूब चाख लिएर सुन्थेँ उनका कुरा ।

मेरो मनमा उर्लिएर आउने भावनामा उर्मीको प्रशंसा मिसिएको हुन्थ्यो । “नेपाली समाजमा उर्मीजस्तै आदर्श र धार्मिक हिन्दू नारीहरू जन्मिइरहे भने हाम्रो यो धर्म, शिक्षा र समाज हिन्दूत्वको आकाशमा अविनाशी ताराहरू जाज्वल्यमान भएर दीप्ति छरिरहने छन् । हरेकका मन मस्तिष्कमा धर्मर्-कर्मको, त्याग र तपस्याको अनि माया, ममता र सेवा र्समर्पणको भाव लहराइरहनेछ । एक दिन हाम्रो सम्पूर्ण हिन्दू धर्म र यो समाजको एकल नेतृत्व लिन उर्मी सफल हुनेछिन् ।” यस्तो लाग्थ्यो मलाई । किशोरावस्था पार गर्दा उनले हिन्दू धर्मका धेरै ग्रन्थहरूको अध्ययन गरिसकेकी थिइन् । सौम्य मुखमण्डल, शान्त र गम्भीर स्वभाव, तीक्ष्ण बुद्धि, निर्मल र पवित्र आत्माबाट प्रस्फुटित मीठो अभिव्यक्ति आदि विशेषता बोकेकी ती सुकुमारी सङ्गीतप्रति आकर्षित थिइन् । हर साँझ उनको घरमा भजन हुन्थ्यो । खासगरी त्यसैबाट उनी सङ्गीतप्रति आकर्षित भएकी थिइन् क्यारे । उनी फुर्सदको समयमा सङ्गीत पनि सिक्न थालिन् । सङ्गीत सिक्न सङ्गीत कक्षा जाने उनको इच्छा पूरा गर्न बाबुआमाले रोक्न खोजेका थिए । परम्परावादी स्वभावका पण्डित माधवप्रसादलाई सङ्गीत भनेको नराम्रो विधा होइन, यो त एउटा साधना हो, कला हो, सङ्गीतबिनाको भजन पनि अधुरो हुन्छ भनेर बुझाउन मैले ठूलै प्रयास गरेकाले उनले अनुमति पाएकी थिइन् सङ्गीत कक्षा जान । त्यसैले पनि होला त्यसपछि उनी मप्रति झन् बढी कृतज्ञ भएजस्तो लाग्यो मलाई ।

उनले सङ्गीत सिक्न थालेपछि प्रायः उनी सङ्गीतकै चर्चा बढी गर्न थालिन् । कहिलेकाहीँ उनका सङ्गीत सिक्न जाने साथीहरूको पनि चर्चा गर्थिन् । ती सहपाठीहरूमध्ये पनि सनतसिंहको चर्चाचाहिँ अलि बढी नै गर्थिन् । मलाई चाहिँ खूबै इर्ष्या लाग्थ्यो । मनमनमा शङ्का उपशङ्काको ज्वारभाटा पनि चल्थ्यो । फेरि उर्मीजस्ती नारीको चरित्रमा शङ्का गर्नु पाप हो भनेर आफ्नो मनलाई म सम्झाउँथेँ । हामी दुबैले एस.एल.सी. परीक्षा पास गर्‍यौं । हामीले क्याम्पस पनि सँगै पढ्ने निधो गर्‍यौं र त्यहीअनुसार नाम पनि दर्ता गर्‍यौं मेरो घरको आर्थिकस्तर त्यति राम्रो थिएन । बुबाले ठूलो मिहिनेत र कष्टले मलाई पढाइरहनुभएको थियो । त्यसैले म एउटा सानो आम्दानीको स्रोत खाज्दै थिएँ । काम गरेर रुपैयाँ जुटाई पढ्न पाए बाबुआमाको आर्थिक बोझ कम हुन्थ्यो भन्ने सोचेर काम खोजिरहेको थिएँ । त्यसै बेला एक जना दाइले लोकसेवा आयोगमा खरिदारको जागिर खुलेको सूचना दिए । उनको निर्देशनअनुसार मैले फर्म भरेँ अनि परीक्षा पनि दिएँ ।

म जीवनको सबैभन्दा धेरै खुसी भएँ त्यो दिन, जुन दिन मैले गोरखापत्रमा आफ्नो नाम देखेँ । मैले लोकसेवा आयोगको लिखित परीक्षा पास गरेँ । मौखिकमा समेत म पास भएँ । संयोग भनौं कि भगवानको कृपा नियुक्ति पनि विराटनगरमा नै पाएँ । मेरो पढाइले त्यसपछि चाहिँ गति पायो । मेरो आर्थिक समस्या समाधान भएपछि मेरो मन अलि चुलबुलिन थाल्यो । उर्मीसँग प्रेम गर्ने, दाम्पत्य जीवनमा रमाउने सपना सजाउँदै उठ्न थाल्यो, मनले सिँगारिएको रन-वन भरि-भरि । म उर्मीलाई आफ्नो मनको भावनाहरू राख्ने उपयुक्त अवसरको खोजी गर्दै थिएँ । दिन प्रतिदिन म उनीबाट प्रभावित हुँदै गएँ अनि आकर्षित हुँदै गएँ । वाल सूर्यका स्वर्णिम रश्मिहरूले सजिएको वसन्ती प्रभात जस्ती मनमोहक रूप र लावण्यकी धनी ती उर्मीको सौन्दर्य साह्रै मोहक थियो, लोभलाग्दो थियो । यही उनको रूप र स्वभावको आकर्षणले नै मेरो अर्न्तरमनभित्र सुषुप्तावस्थामा रहेको प्रेम अङ्कुराउन थालेको थियोजस्तो लाग्छ । उनको सद्भावना, सौजन्य र शीलस्वभावले द्रवीभूत हुँदै गएँ म । उनको कला र कलाप्रतिको समर्पण अनुकरणीय र भविष्यका लागि समेत आशाप्रद देख्न पाउँदा मेरो मन हर्षित हुन्थ्यो । उनको त्यो व्यवहारले मलाई झन्-झन् उनीतिर आकर्षित गर्दै लग्थ्यो । उनले क्याम्पस बरु कतिपल्ट छुटाइन् तर सङ्गीत कक्षा एकपल्ट पनि छुटाएकी थिइनन् ।

पढाइमा भन्दा बढी ध्याउन्न उनको सङ्गीतप्रति नै बढ्दै गएको देखेर मैले सोधेँ, “उर्मी ! सङ्गीतप्रति बढेको तिम्रो लगाव नराम्रो होइन राम्रै हो तर …… यसरी पढाइलाई चाहिँ चटक्कै माया मार्नु चाहिँ राम्रो होइन । पढाइलाई निरन्तरता दिने गर नत्र तिमी फेल हुन्छौ । पहिलो वर्षको पनि दुईवटा विषय बाँकी नै छन्, फेरि दोस्रो वर्षको पनि बिग्रियो भने ……… ?” उनले चञ्चलतामा नै भनिन्, “अब पढाइप्रति मेरो मन नै जाँदैन । सङ्गीत र सङ्गीतको ताल, सुरसँगै आउने उसको प्रतिविम्ब अनि मीठो प्रेम यिनै कुरामा म खुसी छु र सधैं यही खुसीले बाँच्न पाउँ बस ! म यति चाहन्छु ।” “कसको प्रतिविम्ब ….. ?” म झस्किएछु । मेरो मुखबाट एक्कासि यिनै शब्द निस्किए । “सनतसिंह, मेरो मनको राजा, मेरो मनको सिंहासनमा विराजमान भई ममाथि राज गर्ने ….. मेरो तन, मनको राजा ।” उर्मीको कुराले म रनभुल्लमा परेँ । पृथ्वी घुम्यो फनफनी । सयौं-सयौं बारुलाले चिले मलाई । आँखा रसाउन खोजे । आफ्नो मनले रोजेकी नारीको मुखबाट त्यस्तो शब्द निस्कँदा कसलाई बज्र पर्दैन र ! मैले आँखा चिम्म गरेँ रिँगटाबाट बच्न । “तिमीले कस्तो प्रेमको कुरा गरेकी -” “सनतसिंह भन्ने मान्छेसँग म प्रेम गर्छु, ऊ पनि मलाई प्रेम गर्छ । ऊ मेरो आदर्श हो, इच्छा, आकाङ्क्षा र चाहना हो ।” “तिमीले उसलाई कति गहिरिएर चिनेकी छौ ? उसको घर, थर, व्यवहार सबै बुझेकी छौ ?” “छैन मैले केही बुझेकी छैन । केही नबुझेर पनि म ऊसँग प्रेम गर्छु ।” “उर्मी ! अल्लारे बैँसको वशमा परेर गरिएको माया-प्रीतिले मानिसलाई बहकाउँछ मात्र । अप्रत्याशित रूपले त्यसरी बाँधिएको प्रेमसूत्र त्यति दरिलो हुन्छजस्तो पनि लाग्दैन । त्यसैले भविष्य विचार ……….. ।” मैले बोलेका कुरा सुन्ने धैर्य उनले गरिनन् । उनी उठेर हिँडेपछि बोलिन म ।

मैले सनतसिंहको बारेमा खोजीनिधी गरेँ । त्यो मान्छेसँग मलाई असाध्यै इर्ष्या लागेकाले मैले उसलाई खूब पछ्याएँ, उर्मीबाट अलग्याउन । उसको सङ्गतबाट थाहा पाएँ, ऊ उर्मीको पछि लागेको होइन रहेछ; उर्मी नै उसको पछि लागेकी रहिछिन् । उसले आफू अछूत जातको भएको र उर्मी ब्राम्हण जातकी भएकीले यो समाजमा हाम्रो प्रेम फस्टाउन सक्दैन भन्ने कुरा राम्ररी बुझेको रहेछ र त्यही कुरा मलाई बतायो । एकप्रकारले ऊप्रति मलाई रिस उठ्न छाड्यो; बरु उल्टो सहानुभूति पलायो । “उर्मी सनतसिंहसँगको तिम्रो प्रेम सफल हुन सक्तैन । हुन त कतिपय जोडीहरू स्वदेशप्रेम त्यागेर मुग्लान भासिएको सत्य कथा पनि नसुनेको होइन तर ……. यो अहिलेको अधकल्चो समाजमा त्यही प्रेमसूत्रबाट दाम्पत्य जीवनको जग बसालेर जिउन कठिन नै पर्लाजस्तो लाग्छ । यो समाजलाई अधकल्चो मैले यस अर्थमा भनेको हो कि यहाँ आधुनिकताको नाममा जातपात र छुवाछूतसम्बन्धी धारणा पूर्ण रूपले हटाउन पनि सकिएको छैन र कतिपयले यो भेदभव उचित छैन भनेर सामाजिक क्रान्ति नै ल्याउन खोजेका पनि छन् । कानुनतः त्यो भेदभाव बन्देज नै छ; त्यसैले अधकल्चो नै भन्दा अत्युक्ति नहोला ।” मैले आफ्नो स्वार्थबाट प्रेरित भएर यसो भनेको थिएँ । उनमा एउटा आत्मविश्वास रहेछ । त्यो प्रेमले उब्जाएको आँट पनि होला । उनले भनिन्, “मेरो पवित्र आत्मामा लघुताभास सिर्जना गरिदिन नखोज न । म स्वदेशको मायालाई चटक्क भुलेर मुग्लान भासिने पक्षमा पनि छुइनँ । स्वदेशकै कुनाकन्दरामा पुगेर जीवन र जगत्को यथार्थता बुझेर र हरेकपल हाम्रो माया-प्रीति मौलाएर झाँगिएको हेर्ने र जिउने रहर छ मलाई ।” “उर्मिला ! ज्यादै सोचविचार गरेर पाइला चाल्नु निको होला । हीनताबोधले ग्रसित भएर बाँच्नुपर्दा असाध्यै कष्ट हुन्छ । निर्धक्कसँग समय र परिस्थितिसँग जुध्नु, परिस्थितिको दास भएर टाउको निहुराएर जिउनुभन्दा त साह्रै उत्तम हो । एकै क्षणको उमङ्गमा बहकिँदा जिन्दगीभर पछुताउनु पर्ने पनि हुनसक्छ । सोचविचार गरेर पाइला चाल्नु पर्छ । विवशता र बाध्यता त तिमीलाई केही छैन, तिमी स्वतन्त्र छौ एकदम स्वतन्त्र । त्यसैले अनिश्चितताको सँघार नाघेर आफ्नो जीवनको निर्णय गर ।” आशातीत नयनले उनीमाथि दृष्टि दिएर मैले यति भनेँ ।

मेरो मनमा उनीप्रतिको प्रेम मौलाएर गएको थियो जस्तो पनि लाग्छ । मैले जतिसुकै सम्झाए पनि उनी मान्न तयार भइनन् । हुन त मैले उनको सामु परेर ‘म तिमीसँग प्रेम गर्छु’ भनेर कहिल्यै भनिनँ । सनतसिंहभन्दा म उत्तम छु तिम्रो लागि भनेर मैले भन्नु हुने पनि थिएन । अप्रत्यक्ष रूपमा मैले प्रयास गरेँ, आफ्नो माया जालमा उनलाई पार्न तर म सफल भइनँ । त्यसै बेला घरबाट बुबाले बोलाउनुभयो । म घर गएँ । मेरो विवाहको कुरा चल्यो, केटी हेरेँ, मन पर्यो र विवाह पनि गरेँ । गङ्गा मेरो जीवनकी अर्धाङ्गिनी भएर आइसकेपछि मैले आफ्नो सम्पूर्ण प्रेम उसैमा सुम्पिएँ । मेरो मन मस्तिष्कमा बसेको उर्मीको छाप क्रमशः मेटिँदै गयो । विवाह गरेको झन्डै सात-आठ महिना पश्चात् मेरो पाँचथर सरुवा भयो अनि त उर्मीको घरबाट बिदा भएर गङ्गालाई साथै लिएर म पाँचथर गएँ । पाँचथरमा चार वर्षबसेपछि मेरो फेरि काठमाडौं सरुवा भयो । काठमाडौं पुगेको तीन महिना पश्चात् उर्मीसँग भेट भयो । झन्डै पाँच वर्षपश्चात् उनीसँग भेट हुँदा मैले सनतसिंहको बारेमा सोध्न सकिनँ । उनले ‘मेरो इच्छा विपरीत विवाह भयो’ भनेर भनिसकेपछि मैले बुझिहालेँ सनतसिंहसँग उनको विवाह भएन छ भनेर । “उनीहरूबीच विछोड कसरी भयो ?” यो प्रश्नले मलाई घोचिरह्यो । ‘कस्तो बाध्यताले उनको विवाह सौतामाथि भयो र?’ यो अर्को प्रश्न झन् जटिल भएर मेरो सामु उभियो । गङ्गालाई माइत पठाउन रात्रि बस चढाएर कोठामा फर्किएपछि एक्लोपन र शून्यतामा रुमल्लिएको मेरो मन ती प्रश्नको जवाफ खोज्न प्रयासरत रह्यो रातभर ।
निर्धारित समयमा म उर्मीलाई भेट्न गएँ । उनी मेरै प्रतीक्षा गरिरहेकी रहिछन् । हामीले रेस्टुरेन्टको सट्टा मेरो आफ्नै डेरा जाने निधो गर्यौं र एउटा ट्याक्सी चढेर त्यतै लाग्यौं ।
“उर्मी ! समयको फन्कासँगै घुम्दै जाँदा फेरि भेट भयो । मैले त सपनामा पनि सोचेको थिइनँ, यसरी तिमीसँग अकस्मात् भेट होला भनेर ।” कोठाको चाबी खोलेर हामी भित्र पसिसकेपछि ढोका लगाउँदै मैले भनेँ ।


“हाम्रो भेट भयो र यो हुनुपर्ने पनि थियो । मैले मेरो जीवनमा विश्वास र श्रद्धा गरेका दुई जना पुरुषमध्ये तिमी एक हौ । सनतसिंह अर्को व्यक्ति हो जसलाई विश्वास गरेर मैले आफ्नो पवित्र प्रेमको साथै तन, मन समर्पण गरेकी थिएँ । अतीत मेरो जे-जस्तो भयो-भयो तर वर्तमान र भविष्य म बिगार्न चाहन्न । मेरो मन ……… खै कसरी भनूँ तिमीलाई - मेरो मन यस समाजसँग विद्रोह गर्न तम्सिइरहन्छ ।” उनले भन्न खोजेको कुरा स्पष्ट भनिनन् र मैले पनि केही बुझिनँ पनि । “तिम्रो विवाह सनतसिंहसँग भएन भन्ने अनुमानसम्म लगाएँ ।” मैले उनको जीवनचक्रको पृष्ठभूमि बुझने तिम्रोले कुरा कोट्याउँदै भनेँ, “आखिर किन तिमीले ऊसँग छुट्टिनु पर्यो ? फेरि कुन बाध्यताले तिम्रो विवाह सौतामथि त्यसमा पनि आफूलाई मन नपरेको व्यक्तिसँग भयो भन न उर्मी ।” “मैले अघि भनेँ, सनतसिंहलाई विश्वास गरेर मैले आफ्नो तन र मन सुम्पिएकी थिएँ भनेर । त्यसैको प्रतिफल म …………. म दुई जीउकी भएँछु । जब यो कुरा थाहा पाएँ त्यसपछि म हत्तारिएँ विवाह गर्न । विचरो त्यो मान्छे मेरो आग्रह टार्न किन सक्थ्यो र । उसले पनि स्वीकार्यो । हामी भाग्ने तरखर गर्दै थियौं मेरी आमाले खै कसरी-कसरी मेरो तिम्रो बुझ्नुभएछ । उहाँले मलाई सतर्क गराउनुभयो । म रोएँ, कराएँ वहाँसँग । आफ्नो प्रेमको भिक्षा मागेँ । आमासँग अलाप-विलाप गर्दै थिएँ खै कताबाट आएर बुबाले मेरो बाटो छेक्नुभयो । वहाँले अघिदेखि हाम्रो कुरा सुनिरहनुभएको रहेछ । बुबाबाट उम्कने प्रयास गर्दा म लडेँ र मेरो टाउकोमा चोट लाग्यो । म आफ्नै घरमा बन्दी भएँ । टाउकोको घाउबाट बगेको रगतले कपडा भिजेका थिए तैपनि मेरा बुबाको मनमा दया पलाएन । साँझमा आमाले मेरो घाउमा मलमपट्टी गरिदिनुभयो । केही खाने औषधि पनि ल्याउनुभएको थियो । मलाई केही थाहा भएन ती औषधि कहाँबाट कसरी ल्याइएको थियो । घाउ निको पार्ने औषधिसँगै मिसाएर गर्भ तुहाउने औषधि पनि मलाई खुवाएछन् । मेरो इच्छा विरुद्ध मेरो गर्भ फालियो । आँसुको सागरमा डुबेर मैले कति दिन र रातहरू बिताएँ । लामो प्रयासपछि बल्ल एक दिन मैले घरबाट निस्कने मौका पाएँ । घरबाट निस्किएर म सीधै सनतकहाँ पुगेँ । अपसोच उसले त घर छोडेको पनि हप्तौं बितिसकेको रहेछ । उसकी एउटी सानी बहिनीले एउटा बन्द खाम ल्याएर मलाई दिई । त्यहाँ उसले लेखेको थियो - ‘मलाई विश्वास छ कुनै न कुनै दिन तिमी यहाँ जरुर आउनेछ्यौ तर तिमी यहाँ आउन्जेलमा म धेरै टाढा पुगिसकेको हुनेछु । यो समाजमा विद्यमान जातपात र धर्मको कुरीति रहुन्जेल हाम्रो मिलन असम्भव रहनेछ । म तिमीलाई पाउने आशामा आफ्नो र आफ्नो परिवारको जीवन गुमाउन चाहन्न । त्यसैले तिमीले यो सम्झ कि म अब तिमीलाई साथ दिन सक्दिन । तिमी आफ्नो भलो सोच । तिमीले साँचेको मेरो प्रेमको नासो मलाई चाहिँदैन । त्यो कतै फालिदिए हुन्छ ।’ अरू विभिन्न व्यथाहरू लेखेको थियो । म रुँदै घर फर्कें । एक मनले त म आत्महत्या गर्न तम्सिएकी पनि थिएँ । फेरि अर्को मनले मलाई रोक्यो । त्यसपछि म शून्यतामा रुमल्लिएर बाँच्न थालेँ । केही समय पश्चात् मेरो विवाहको कुरा चल्यो । मेरो सनतसिंहको प्रेमको बारेमा थाहा पाउनेहरूमा म, सनत, मेरी आमा, मेरा बुबा र तिमी गरी जम्मा पाँच जना मात्र हो । तिमीले कसैलाई सुनाएनौ, आमा-बुबाले त आफ्नो इज्जतको डरले त्यो कुरा कसैलाई सुनाउनु त के आफैं सम्झनसमेत डराए । सनतले गाउँ नै छाडेपछि त्यो सत्य ऊसँगै गयो । म आफ्नो कुरा अरूलाई सुनाउन कहाँ जाऊँ - मेरो चरित्रको खोट नदेखिएपछि विवाहको कुरो चल्न कुनै गाह्रो पनि भएन । “म मेरा बाबु-आमाको बोझ भएकी थिएँ । त्यसैले राम्रो, धनी र जात मिल्दो केटो माग्न आएपछि त्यस केटाको घर व्यवहार र अतीत केही नबुझी त्यही केटाको हातमा दान गरिदिए मलाई । मेरो दान गरेर बुबा-आमाले कस्तो पुण्य कमाउनुभयो त्यो मैले देखेकी छुइनँ तर मेरो चाहिँ बेहाल भयो ।” यति भनेर लामो सुस्केरा हालिन् उर्मीले । उनी मेरो बिछ्यौनामा बसेकी थिइन् । म उनको सामुन्ने एउटा सोफामा बसेको थिएँ । उनका आँखाबाट रसाएर झरेका आँसु गालामा अडिएर टल्किइरहेका थिए । “उर्मी ! तिमीले विवाह अघिको घटनाक्रम सुनायौ । त्यो त्यति अप्ठ्यारो र असहज जस्तो लागेन मलाई । मैले पहिले नै पनि भनेको थिएँ, यो अधकल्चो समाजले तिमीलाई अजातसँगको प्रेममा रमाउने स्वतन्त्रता दिँदैन भनेर । प्रेमले जात-पात, धर्म, धन-सम्पति, उमेर आदि केही हेर्दैन भन्ने सुनेको थिएँ, त्यही भएको हुनसक्छ । तिमीले केही विचार नगरी सनतसँग प्रेम गर्यौ । यहाँ हजारौं, लाखौं छन् पहिलो प्रेममा असफल भएर पुनः अर्को व्यक्तिसँग घरजम गरेकाहरू । त्यसैले अतीतलाई बिर्सेर वर्तमानसँग सम्झौता गर । आफ्ना पतिलाई परमेश्वर ठानेर उनैमा समर्पित होऊ । त्यही समर्पणमा तिमीले आफ्नो जीवनको सारा खुसी प्राप्त गर्नेछौ ।” “तिमीले अहिले जुन कुरा भन्यौ नि त्यो तिम्रो दिलको उद्गार होइन । तिमीले यो पुरुषप्रधान समाजले बनाएको एउटा नारा मात्र बोल्यौ । पति परमेश्वर हुन्, उनैमा आफ्नो तन, मन, प्राण समर्पण गर्नुपर्छ अनि त्यही समर्पणमा जीवनको सारा खुसी प्राप्त हुन्छ भनेर भन्नु पुरुषको अभिमान हो, घमण्ड हो, अहम् हो । पति एउटा मान्छे हो, मानिसमा हुने हर गुणहरू उसमा विद्यमान रहेका हुन्छन् भने एउटा मानिस कसरी परमेश्वर बन्न सक्छ - पतिलाई परमेश्वर मान्न म तयार छुइनँ । असल चरित्र भएका, सर्वगुण सम्पन्न पति, जुन पति आफ्नी पत्नीप्रति वफादार रहन्छ र आफ्नी पत्नीलाई जीवनको सम्पूर्ण प्राप्ति सम्झेर रमाउन सक्छ त्यस्ता पुरुषमा आफ्नो तन, मन समर्पण गर्न पाउने नारीहरूले खुसी पाएका होलान्, त्यो म स्वीकार्छु र जसको लोग्ने स्वास्नीलाई केवल एउटा उपभोग्य वस्तु सम्झन्छ, हाड-छालाबाट बनेको एउटा मूर्ति सम्झन्छ त्यस्तो लोग्नेलाई आफ्नो तन र मन दुबै सुम्पनुपर्दा त्यो नारीलाई कस्तो कष्ट पर्दो हो, कल्पना गरेर हेर त ।” यस बेला उर्मीका आँखाबाट आँसु र्झन छाडिसकेका थिए । उनको अनुहार रातो भएको थियो, आँखामा रिसको पारो चढ्न थालेको जस्तो देखेर म केही बोलिनँ, चुपचाप बसिरहेँ । मेरो मौनताको उनले खै कस्तो अर्थ लगाइन् कुन्नि, उनले अलिक मधुरो स्वरमा भनिन्, “तिमीले मलाई अन्यथा नसोच । हुन त तिम्रो हृदय त्यति सङ्कीर्ण छैन, तिमीसँग सङ्गत गरेको पाँच वर्षको समयले त्यो कुरा मलाई बताएको छ । यी पछिका चार-पाँच वर्षमा तिमी कति बदलियौ त्यो मलाई थाहा छैन । मेरो मनमा असाध्यै ठूलो पीर, व्यथा र पीडा छ जसले बारम्बार मलाई तड्पाइरहन्छ । असहृय भएको बेला मनमा विद्रोह सिर्जन्छ, नसोचिकन बोलिदिन्छु । कुनै कुराले अर्काको मन दुःखाउँला कि भन्ने नसोची बोल्नु मेरो कमजोरी हो ।” “उर्मी ! तिमीले बोलेको कुनै कुराले मेरो मन दुख्दैन । तिम्रो मनको पीडा मलाई सुनाऊ, अरूलाई बाँड्दा दुःख कम हुन्छ भन्छन् । म तिम्रो साथी पनि त हुँ ।” “त्यही विश्वासले त यहाँसम्म आएँ नि । तिमीले मलाई बुझेका छौ, तिम्रो सहयोग पाएँ भने यो दुःखको भवसागरबाट बाहिर निस्कन सक्छु होला जस्तो पनि लाग्छ । दुई वर्षदेखि मेरो मनमा कस्ता-कस्ता कुराहरू खेल्छन् । विद्रोहका भावहरू सिर्जन्छन् । त्यसबाट मुक्ति पाउन तिम्रो सहयोग खोज्छ मेरो मन ।” “उर्मी ! तिम्रो जीवनमा सुख आउँछ भने जस्तोसुकै सहयोग गर्न पनि म तयार छु । तिमी भन यसो गर्दे भनेर, नाइँ भन्दिनँ ।” मैले उनलाई स्वभाविक अवस्थामा ल्याउन यसो भनेको हुँ । “धन्यवाद ! तिमीले मलाई सहयोग गर्ने वचन दियौ, त्यसमा तिमीलाई धेरै-धेरै धन्यवाद ।” यति भनेर उनी चुप लागिन् । अनुहारमा क्रमशः छायाँ पर्दै गयो । ती सजल नेत्रले एकोहोरो भित्तातिर हेर्दै टोलाउन थालिन् । मैले पनि केही बोल्ने हिम्मत गर्न सकिनँ । चुपचाप उनैलाई नियालिरहेँ । “म आमा बन्न सक्छु । म बच्चा जन्माउन सक्छु । आमामा हुनुपर्ने सम्पूर्ण गुण र क्षमता मसँग छ भने म कसरी बाँझी भएँ र? म कसरी बैला भएँ ? म कसरी थारी भएँ ? यसरी कसैलाई हुँदै नभएको आरोप किन लाग्छ ?” आँखाबाट झरेका आँसु हत्केलाले पुछ्दै उनी बोलिन् । उनका अहिलेका कुराले मेरो मन चस्कियो । समग्र कुरा नसुनी के भन्नु मैले । त्यसैले उनको जीवनको वर्तमान यथार्थता बुझ्ने अभिप्रायले मैले सुस्तरी भनेँ, “उर्मी यी सबै कुरा कहाँबाट आए, सुरुबाटै सुनाऊ न त तिम्रो जीवनको विवाह पश्चातका घटनाहरू ।” मेरो आग्रहलाई टार्न नसकी उनी बोल्न थालिन् सुस्तरी, “मेरो विवाह मेरो इच्छा विपरीत भयो । विवाह पश्चात् मैले आफूलाई सम्हालेँ । मन थामेर त्यही पतिसँग रमाएर जीवन व्यतीत गर्नेनिर्णयगरेर जिउन थालेँ । विवाहपछिका दुई-चार हप्ता मैले घर-परिवारका सबै सदस्यबाट प्रशस्त माया पाएँ । सासू, ससुरा, नन्द र पतिबाट पाएको न्यानो, मीठो प्रेमबाट आल्हादित भएको बेला मैले आफूलाई नै भुलेँ । अब यसरी नै रम्दै र जम्दै म आफ्नो जीवन व्यतीत गर्न सक्छुजस्तो लाग्यो । म अतीत भुलेर वर्तमानसँगै रमाउन थालेँ । मलाई लाग्यो, ‘म यस घरको मुख्य पात्र हुँ, मेरो खुसीमा नै सबैको खुसी छ ।’ यस्तै सोचेर रमाउन थालेँ । परिवारमा हाँसो खुसी र उमङ्ग बाँडेर जिउँदै गएँ ।

विवाह भएको झन्डै डेढ महिनामात्र भएको थियो । एक दिन दराजका कागजपत्र मिलाउँदै गर्दा एउटा कागज मैले भेटेँ जुन कागजले पहिलोपल्ट मेरो मनमा भूकम्प ल्याइदियो । मेरो पतिकी जेठी पत्नीले मनमा उब्जिएको पीडा खप्न नसकी बेहाल भएर लेखेकी रहिछन् । त्यस कागजमा लेखिएका कुरा म तिमीलाई जस्ताको त्यस्तै सुनाउँछु - ‘मेरो मनमा किन यसरी औडाहा परेको होला - मेरो टाउकोमाथि विपत्तिको पहाड बज्रिन आउँदै छ तर पनि मैले बेस्सरी रुन पाइनँ । मनका पीर र व्यथा आँसुले पखाल्नसमेत नपाउनु यो कतिसम्मको दुर्दशा हो त मेरो । मेरी सासू पनि एउटी नारी हुन् तर नारीको मर्म खै उनले बुझेकी ? कि बुझेर पनि बुझ पचाउँछिन् ? उनी मलाई थारी, बैला र बाँझी भनेर रातदिन टोकसिरहन्छिन् । मेरो मनको व्यथा पोख्ने ठाउँ छैन । जसका निम्ति माइती, मावली त्यागेर आइयो, जसलाई आफ्नो तन, मन, प्राण र्समर्पण गरियो त्यही पतिको साथ नै नपाएपछि अरूले त भन्ने नै भइहाले नि । ओह्रालो लागेको मृगलाई बाछाले पनि खेद्छ भनेको यही त हो । पतिको हेला भएपछि सबैको हेला भइँदो रहेछ ।
मेरो पति, सासू र ससुरा अनि नन्दको मनमा मप्रति अति घृणा सिर्जिएको छ । उनीहरूले मलाई एउटी अपराधिनी सम्झेका छन् । अब मेरा पति मेरो वशमा छैनन् । यो पूरै परिवारमा मनुष्यत्व छैन । मनुष्यत्वहीन मनुष्य हिंस्रक पशुभन्दा पनि भयानक हुन्छ भनेर बुझिसकेपछि अब मैले यहाँ बस्नु हुँदैन । पतिबाट माया र साथ पाउन मैले ठूलै प्रयत्न नगरेको पनि होइन तर उनी मसँग झन्-झन् टाढा बन्दै गएँ । बालुवालाई जति मुठ्यायो उति नै मुठीबाट खुस्कन्छ । उनी पनि त्यस्तै भए, झन्-झन् टाढिँदै गए मबाट ।
मन भरि-भरि पीर र व्यथा साँचेर रात भरि-भरि रोएरै बिताएकी छु मैले । पीर र सुर्ता अनि चिन्ताले आँखामा निद्रा ढल्किन नदिएपछि अनिदो बसेर र्छलङ्ग रात बिताउनु कति कष्टदायक हुन्छ त्यो पनि मलाई थाहा भयो । उमेर अहिले कति नै पो ढल्केको छ र ? यो तरुनी मनमा उठ्ने चाहना र कामना मेरो अब पूरा हुँदैन । मैले जति सजिलै र हलुङ्गो ढङ्गबाट आफूमाथि सौता हाल्ने स्वीकृति दिएँ, त्यति सजिलै र सहज ढङ्गबाट सौताको खटनपटन र शासन खप्न सकूँला र म । सौतेनी डाहाले यो शरीर सुकाएर पनि अब के फाइदा ? यो मनको यथार्थता देखिदिने र बुझिदिने को छ र मेरो ? वन डढेको पो सबैले देख्छन्, मन डढेको कसले देख्छ र !’
ती कुरा पढेपछि मैले पतिसँग सोधेँ । सुरुमा उनले इन्कार गरे । पछि-पछि सबै कुरा स्वीकार्न उनी बाध्य भए । मैले मेरी सौतालाई लिन पठाएँ ।
“अब कहिल्यै फर्केर आउँदिन भनेर गएकी छ म लिन गए पनि ऊ आउँदिन ।” यति भन्दै उनले मेरो कुरा टार्ने प्रयास गर्न थाले । मैले आफ्नो ढिपी नछाडेपछि उनी गए आफ्नी जेठी स्वास्नी लिन ।
तिम्रो मनमा आर्श्चर्य उब्जियो होला मेरो व्यवहार देखेर हैन ? मैले आफ्नै सौतालाई लिन किन पठाएँ भनेर ? मेरो मनमा बिस्तारै स्वार्थ भरिँदै आएको थियो । पहिलो कुरा उनीसँग भएको मेरो विवाह नै मलाई मन परेको थिएन । दोस्रो मलाई सौतामाथि झुक्याएर ल्याउने पति मलाई झन् मन पर्न छाड्यो । मेरी सौताको यसमा केही दोष थिएन । उसको कारणले मेरो जीवन बर्बाद भएको होइन, मेरो कारणले चाहिँ उनको जीवन बर्बाद भइरहेको थियो । त्यसैले मैले आफ्नो कारणले उनको जीवन बर्बाद हुन नदिने निर्णय गरेर नै लिन पठाएकी थिएँ ।
सौता आइनन्, साँझ पति एक्लै आए । उनले आफ्ना बाबु-आमासँग म जेठी स्वास्नी लिन गएको भनेर पनि भनेका रहेनछन् । बेलुका मलाई भने, “ऊ आउन मानिन । एक-दुई महिनापछि आउँछे रे ।” मलाई उनको कुरामा विश्वास लागेन । उनी ससुराल गए या अन्त कतै अलमलिएर आए, त्यो मैले बुझिनँ ।
मेरो विवाहको पाँच महिना बित्न लागेको थियो । एक दिन सासूले मलाई बोलाएर बच्चा जन्माउनेबारेमा सोधखोज गरिन् । मैले केही जवाफ दिइनँ । उनले नातिको मुख हेर्ने आफ्नो तीव्र इच्छा व्यक्त गरिन् । म बिछ्यौनामा ढल्किएर सासूका कुरा मनमा खेलाइरहेको थिएँ । त्यसै बेला मेरी सौताले लेखेको कागजको सम्झना भयो । त्यो कागज निकालेँ र अर्को पाना पल्टाएर पढेँ । त्यहाँ उनले लेखेकी थिइन् - ‘विवाहपछिका झन्डै चार-पाँच महिनासम्म मलाई यस्तो लाग्थ्यो यो घर र्स्वर्ग हो । मेरा पति मेरार् इश्वर हुन्, राम हुन्, म उनकी सीता हुँ । कामदेवको जस्तो रूप र गुण भएको, रामको जस्तो आदर्श र चरित्र भएको प्यारो पतिको बाहुपासमा मैले आफूलाई र्समर्पण गर्न पाउनु मेरो अहोभाग्य हो । मेरो पूर्वजन्मको पुण्यको फल हो । उनले त्यस बेला भनेका कुराहरू, “सँगी ! तिमी मेरो जीवन-मरणकी सहयात्री हौ । तिम्रो र्स्पर्शले मलाई स्वर्गीय आनन्दको अनुभूति हुन्छ । मैले आफ्नो तन, मनको सम्पूर्ण सन्तुष्टि तिमीभित्र पाएको छु । तिमी मेरो जीवनको सम्पूर्ण प्राप्ति हौ, लक्ष्य हौ ।” आज पनि मेरा कानमा गुञ्जिरहेका छन् । मैले आफ्नो जीवनको आधार, मन-मन्दिरको देवता, मेरो तन-मनको र्सवस्व पति, उनलाई सम्झेर आमा-बाबु, माइती, मावली सब बिर्सेको थिएँ ।त्यस बेलाको टड्कारो अतीतको मीठो सुखद आत्मानुभूति प्रदान गर्ने स्मृतिलाई कसरी भुलूँ म - त्यही अतीतलाई सम्झेर भुटभुटिँदै जिउनु पनि कसरी ? उनी मेरो आस्थाको केन्द्र हुन् तर पनि किन यसरी मेरो मन रूखिँदै छ ? रिस र घृणाले मन चिढिइँदै छ र इर्ष्याले पोल्दै छ । उनले साँच्चैको उपेक्षा नै गरिसकेपछि म बाँच्नु कसरी । फेरि नबाँचेर पनि के गरौं ? आत्महत्या ……… ?? त्यो त झन् निन्दनीय कार्य नै भयो । सन्तानको मुख नहेरी मरियो भने त र्स्वर्ग जाने बाटो पनि पाइँदैन रे । सन्तानको मुख नहेरी आत्महत्या गरेर जुनी-जुनी नर्कमा पर्नुभन्दा त सन्तानको मुख हेरेर मर्न पाए र्स्वर्गको बास हुन्थ्यो होला । सौताकै कोखबाट जन्मेको भए पनि आफ्नै पतिको वीर्यबीजबाट बनेको सन्तानलाई आफ्नो सन्तान भनेर मैले स्वीकार्न सक्नुपर्छ । त्यसैबाट मैले मातृत्वको सुख प्राप्ति गर्न सक्छु । आफू कमजोर भएपछि अर्काको अधीन स्वीकार्नुपर्छ । मैले सन्तानको सुख दिन र भोग्न नपाएपछि सौताको शासन सहनुपर्छ । जेसुकै र जस्तोसुकै परिस्थिति आए पनि सहन सकुन्जेल बाँच्छु नसके मरिदिन्छु । म मरी नै गए पनि मेरो रुने को छ र - फेरि म मरेँ भने कसैले दुःख पाउला कि भन्ने पनि छैन भने दुनियाको बोझ भएर के बाँच्नु त ?”


मेरी सौताका यस्ता विचार पढ्दा मलाई उनीप्रति झन्-झन् सहिष्णुता पलाउँदै गयो । सौताप्रतिको सहिष्णुता जति बढ्दै जान्थ्यो उति नै पतिप्रति घृणा र तिरस्कारको भाव फैलँदै गयो । अप्ठ्यारो र असहज वातावरणमा म रुमल्लिन थालेँ । हाँसेर बाँच्न गाह्रो बन्दै गयो तैपनि म बाँच्न विवश थिएँ । कष्टपूर्वक बाँचिरहेँ । विवाह भएको सात महिना जति बितिसकेको थियो । यसबीचमा मेरी सौता एकपल्ट घर आइन् । त्यो पनि दशैंको बेला सासू-ससुराको हातबाट टीका थाप्न आएकी थिइन् । त्यही बेला उनीसँग मेरो पहिलो भेट भयो । उनी रूप र व्यवहार दुबैमा उत्तम रहिछिन् । केहीबेरको गफगाफपछि उनी हिँड्न लागिन् । मैले उनलाई रोक्ने प्रयास गरेँ । अब यहीँ सँगै मिलेर बसौं भनेर आग्रह गरेँ । त्यस बेला मेरो मुखबाट पतिको विरोधमा एक-दुई शब्दहरू पनि निस्किएका थिए । त्यो सुनेपछि उनले भनिन्, “बहिनी उर्मिला ! यो शरद ऋतुको रात टहटह जून टल्किएको क्षण, मन्द-मन्द चिसो बतास चलेको बेला आफ्नो पतिको साथमा आल्हादित भएर भरपूर मनोरञ्जन लिन पाउने भाग्य मेरो रहेनछ । यसमा भनेजति दोष मेरै छ । पूर्वजन्मको पापले गर्दा यस जन्ममा सन्तानको मुख देख्न पाइनँ । सन्तानको सुख भोग्न नपाएपछि मेरो पतिले तिमीलाई मेरी सौताको रूपमा भित्र्याए अनि मलाई बाहिर पारे भन्ने पीर मलाई पटक्कै लागेको छैन । आफूले कुल, वंशको रक्षा गर्ने सन्तान दिन नसकेपछि यो कुल, वंश जोगाउने काममा बाधा उत्पन्न गरिदिनु पनि भएन । कुल, वंश समाप्त हुन दिनुभन्दा त्यसको निरन्तरताको लागि आफूले सानो त्याग गर्नु नै धर्म ठान्यो मेरो मनले । स-परिवारलाई सन्तानको मुख हेर्नबाट वञ्चित गरेँ भने म घोर महापापले सात जुनी नर्क पर्छ भन्ने लागेर मैले उहाँलाई दोस्रो विवाह गर्ने सल्लाह र अनुमति दुबै दिएकी हुँ । बहुविवाहको सजाय होला कि भनेर उहाँ डराउनु पनि भएको थियो । त्यसैले मैले पनि राजीखुसी, अझ मेरै आग्रहले उहाँलाई दास्रो विवाह गर्न लगाएकी हुँ, म यस विरुद्धमा कुनै उजुर-बाजुर गर्ने छुइनँ र यस उप्रान्त म उहाँसँग पत्नीको हक पनि खोज्ने छुइनँ भनेर कागज लेखाई सही छापसमेत गरिदिएकी छु । वंश वा पतिको स्वार्थमा आफ्नो स्वार्थ त्याग्न सक्नु नै त हामी नारी जातिको महान् धर्म हो । म यहाँ बसेर तिमीलाई दुःख, कष्ट पुर्याउन चाहन्नँ । तिमीले सँगै बसौं भन्यौ त्यो तिम्रो महानता हो । म तिम्रो कोखबाट जन्मेको मेरो पतिको सन्तानलाई आफ्नै सन्तान सम्झेर अँगाल्न लालायित छु । बस ! यति इच्छा पूरा गरिदेऊ मलाई पुग्छ ।” यस्तै कुरा गरेर उनी गइन् । उनलाई नजा अब यहीँ बस् भनेर मेरा पतिले र सासू-ससुराले एक शब्द भनेनन् । न त नन्दले उनीसँग बोलेको नै देखेँ । एउटी आदर्श पतिव्रता नारी, आफ्नोभन्दा आफ्नो घर, पति र वंशको स्वार्थ ठूलो ठान्ने महान् नारी त्यसरी घर परिवारबाटै तिरस्कृत भएको देखेपछि त्यस घर र परिवारप्रति मेरो मनमा उब्जिएको वितृष्णा अझ बढेर गयो । दशैं बितेर गयो, तिहार सुरु हुन लागेकाले केही सामान किन्न म बजार गएकी थिएँ । फर्केर घरमा आउँदा मेरा पति कार्यालयबाट फर्किसकेका रहेछन् । सासू, ससुरा र पति बसेर मेरो बारेमा कुरा गरिरहेका थिए । म उनीहरू बसेको कोठासामु पुग्दा सासूले भनेका कुरा सुनेँ, “यो पनि थारी नै रहिछे । एउटा बाँझी पन्छाएर अर्की बाँझी हुलिएछ । नातिको मुख हेर्ने इच्छा पूरा नभई मर्ने भयौं हामी । सात जन्म नर्कमा कुहिनुपर्ने भयो अब । बरु अब यसलाई पनि पन्छएर अर्को विवाह गर्ने बारेमा सोच ।” सासूका कुराले मेरो मन, मस्तिष्कमा बज्र पर्यो । मैले अझ बढी सुन्ने हिम्मत गर्न सकिनँ । मेरो मनस्थिति र आत्मसन्तुष्टिमा आघात परेपछि अभिशप्त एवं व्याकुल मनलाई सम्हाल्न म त्यहाँबाट हिँड्न खोजेँ । परन्तु पतिदेवका शब्दहरू आएर कानमा ठोकिए, “निकाल्ने कसरी यसलाई - सङ्गीतेभन्दा यो बाठी छे, त्यसलाई जतिकै सजिलो गरी यसलाई निकाल्न सकिँदैनजस्तो छ । त्यसैले बरु केही दिन विचार गरौं ।” “यसलाई कसरी निकाल्नुपर्छ त्यो सोच्ने काम तेरो होइन । त्यो काम मेरो जिम्मामा छोड्दे । लठ्ठी नभाँची र्सप मार्न मैले जानेकी छु ।” सासूले यसै भनिन् । “ठिकै छ अब केही दिन विचारौं अनि पनि भएन भने त अर्को विकल्प सोच्नै पर्ला ।” यसो भनेर पति भनाउँदा एउटा कुर्सीमा बसे । मेरो मनमा भक्कानो परेकाले दगुर्दै आफ्नो कोठामा गएँ र केहीबेर रोएँ अनि आफ्नो दैनिक कार्यमा जुटेँ । बेलुका बिछ्यौनामा आएपछि पतिलाई सुनाएँ यो कुरा । उनले कुनै वास्ता नै गरेनन् । उल्टै मेरो दोष देखाउँदै उनले भने, “सन्तान नै मासिन लाग्दा कसलाई पीर पर्दैन त ? मेरा बुबाआमालाई नातिको मुख हेर्न पाइनँ भन्ने जति पीर छ त्यति नै चिन्ता छ मलाई पनि आफ्नो वंश मासिन लागेकोमा ।” “के सन्तान नहुनुमा मेरो दोष छ त ?” मैले रिसाउँदै सोधेँ । “तिम्रो दोष नभएर के मेरो दोष छ त ? सन्तान जन्माउने तिमी कि म र ? कहीँ पुरुषले सन्तान जन्माएको देखेकी छ्यौ तिमीले ? मैले नै सन्तान जन्माउने भए तिमीलाई किन ल्याउनु पथ्र्यो मैले ?” “के मेरो मात्र प्रयासले सन्तान हुन्छ त ? त्यसमा तपाईंको पनि त दोष हुनसक्छ नि ।” मैले यतिमात्र के भनेको थिएँ उनी रिसले आगो भए, खूब च्याँठिए । आफूमा कुनै खोट नभएको तर्क दिए । आफू मर्द भएको वकालतमा उनले जे-जति कुरा भने त्यो सब तिमीलाई सुनाउन पनि सक्दिनँ । आफू फेरि सम्झन पनि चाहन्नँ । ममा कुनै खोट छैन, म आमा बन्न सक्छु । पहिले पनि मेरो गर्भ थियो भन्ने कुराले पनि यसलाई प्रमाणित गर्दछ । उनी आफ्नो खोट स्वीकार्न चाहँदैनन् । त्यो रातभरि म निदाउन सकिनँ । मनमा अनेक तर्क-वितर्कहरू आइरहे । मैले अनेक जुक्ति, बुद्धि दगुराएँ, जीवनको सही निकासको खोजीमा । मनमा तीव्र रूपमा उब्जिएको विद्रोहले मलाई अर्कै कुरा सोच्न बाध्य गरायो । म आँटिली भएँ र तरवारको धारमा हिँड्न तयार भएँ अनि एकपल्ट डाक्टरकहाँ गएर जाँच गराउने निश्चय गरेँ मनैमनमा । उनी अफिस जान तयार हुँदै थिए । म पनि कपडा बदल्न थालेँ । ‘कहाँ जान लागेकी ?’ उनले सोधे । मैले एउटा काल्पनिक कथा सुनाएँ, ‘पर एक जना सन्त साधु आएका छन् रे । त्यसैले उनैलाई भेटेर आफ्नो बारेमा सोधौं भनेर जान लागेकी ।’ दुबै घरबाट निस्किएर आ-आफ्नो लक्ष्यतिर लाग्यौं । साँझ घर पर्किएपछि उनले मलाई सोधे, ‘सन्तले के भने त ?’ भनेर । प्रत्युत्तरमा मैले भनेँ, ‘अझै दुइ वर्ष हाम्रो सन्तान हुँदैन रे । हाम्रो परिवारमा कसैको श्राप परेको छ रे । यी यो बुटी लगाइदिएको छ । दुइ वर्षपछि हाम्रो सन्तान हुन्छ रे ।’ मेरो कुरा सुनेर उनको अनुहार उज्यालो भयो, सायद सन्तान प्राप्तिको खुसी पनि हुन सक्छ । मैले त्यो नक्कली कुरो र योजना यसकारण बनाएको थिएँ कि दुइ वर्ष भित्रमा म कुनै उपाय लगाउनेछु सन्तान प्राप्तिको लागि । डाक्टरले दुइ दिनपछि रिपोर्ट लिन बोलाएको थियो । त्यसैले दुइ दिनपछि गएर रिपोर्ट लिएँ । त्यहाँ ममा आमा हुन आवश्यक सम्पूर्ण क्षमता भएको पुष्टि गरिदिएको थियो डाक्टरले । त्यो कागज हेरेपछि अब म मेरो गृहस्थ सम्हाल्न सक्छुजस्तो लागेको थियो । उनलाई दिएको दुइ वर्षमध्ये झन्डै-झन्डै एक वर्ष त बित्न पनि लागिसक्यो । उर्मीले यसरी आफ्नो कथा-व्यथा सुनाइन् । मलाई उनको दुःखप्रति सहानुभूति पलाएर आयो । मैले उनलाई सहयोग गर्ने वचन दिइसकेको थिएँ । त्यसैले फेरि त्यही कुरालाई दोहोर्याउँदै भनेँ, “उर्मी ! तिम्रो दुःख, कष्ट समाप्त गर्न र तिम्रो घर परिवारमा सुख, शान्ति ल्याउन म तिमीलाई जस्तो सुकै सहयोग गर्न तयार छु । मेरो त्यस्तो कुनै सहयोगको जरुरत परे माग्न अप्ठ्यारो नमान्नू ।” मैले यो कुरा वास्तवमा भन्दा एउटा औपचारिकता पूरा गर्नमात्र भनेको थिएँ । उनले त्यस्तो अप्ठ्यारो चीज मागिहाल्लिन् भन्ने शङ्का नै थिएन तर मलाई अप्ठ्यारो त्यस बेला पर्यो जुन बेला उनले मसँग केही मागिन् । उनले असजिलो मान्दै-मान्दै भनिन्, ‘मेरो सबै कुरा तिमीले सुनिहाल्यौ । मलाई यो दुःख, कष्टबाट मुक्ति दिन तिमीले मलाई एउटा सन्तान देऊ । म तिमीसँग यही दान माग्छु ।” “तर …… यो कुरा कसरी सम्भव छ उर्मी - हामीले नैतिकताको सीमा नाघ्नु हुँदैन । सनतसिंहसँग संर्सग गरेर एकपल्ट गल्ती गरिसकेकी छौ, फेरि अर्को गल्ती गर्यौ भने यो समाजले तिमीलाई क्षमा गर्दैन ।” मेरो कुरा सुनेपछि उनले भनिन्, “तिमीले भनेको यो अधकल्चो समाज, खोक्रो इज्जत र आडम्बर तथा आफ्नो धार्मिक मूल्य मान्यताको तानाबानामा जेलिएर र बेरिएर म आफ्नो आत्मालाई कुण्ठित पार्न चाहन्नँ । सन्तानको इच्छा म जसरी भए पनि पूरा गर्न चाहन्छु ।” “उर्मी ! धैर्य गर । आफ्नो पतिप्रतिको आस्थामा खिया लाग्न नदेऊ । प्रयास गर, पतिलाई तिमीले यथार्थताको जानकारी दिएर उनलाई वास्तविकताको धरातलतामा ल्याएर औषधि विज्ञानको सहारा लिनुपर्छ, पक्कै सफलता पाउने छौ ।” “अपार तृष्णाको लालसा बोकेर मैले कतिन्जेल धैर्य गरेर पतिको मुख ताक्नू - चेतना र विवेकले स्वतः स्फुरित मेरा पाइलाहरू अब म अझ बढी रोक्न सक्दिनँ । जानेर पनि अञ्जान र बुझेर पनि अबुझ बन्दै आफ्ना पाइलालाई निरन्तरता नदिनु म आफैंमाथिको अन्याय हुन्छ । त्यो म गर्दिनँ । जस्तालाई त्यस्तै व्यवहार गर्न म पछि पर्दिनँ । म यो समाजलाई एउटा दह्रो र स्पष्ट नमुना देखाइदिन्छु नारीले कतिसम्म विद्रोह गर्न सक्छे भनेर । अब म मेरो नामर्द पतिको शीतल छहारी खोज्ने प्रयास गर्दिनँ । मेरो जीवन-यात्रा म आफैं तय गर्छ एक्लै वा कसैको साथमा ।” “उर्मी ! विद्रोह गर्दा त्यसको जगमगाउँदो भुङ्ग्रोभित्र पसेर आफू भष्म हुन पनि बेर लाग्दैन । यो समाजको जग यति बलियो गरी गाडिएको छ कि तिमी हामी एक-दुइ जनाले त्यसको संरचना बदल्छौं भनेर लाग्नु मूखतासिवाय केही हुँदैन । तिमी हताश नबन धैर्य गर, सोच-विचार नगरी चालिएको पाइलाले मानिसलाई भड्खालामा पनि हाल्न सक्छ । त्यसैले मेरो बिन्ती छ तिमीलाई, हतारिएर कुनै निर्णय नगर ।” मेरो बोलीमा अचम्म र सहानुभूति मिसिएको थियो क्यार र त उर्मीले त्यसरी प्रतिवाद गरिन् त । उनी अलि झर्केको जस्तो आवाजमा बोलिन्, “मलाई तिम्रो सहानुभूति चाहिएको छैन सक्छौ भने साथमात्र देऊ । म तिमीसँग गाँस, बास र अधिकार माग्न कहिल्यै आउने छुइनँ । मैले यो समाजलाई राम्ररी चिनेकी छु, एकदम नजिकबाट नियालेकी छु । यहाँ सयमा एक वा बढीमा दुइ जना मान्छे मात्र होलान् तिमीजस्ता नत्र यहाँ हरेक पुरुषहरू आफन्तलाई धोका दिनुको त के कुरा आफूलाई छल्नसमेत पछि पर्दैनन् । परस्त्रीको सौर्न्दर्यता चुस्न अघि नर्सर्ने कोही छैनन् । जुनसुकै पुरुषलाई पनि मैले एक इशारा मात्र गरेँ भने वासना पूर्तिकै लागि मात्र पनि मेरो पछि लाग्छन् । तर म वेश्या बन्न चाहन्नँ । संसारको कुनै पनि व्यक्तिले मेरो चरित्रमाथि औंला ठड्याएको म हेर्न र सुन्न चाहन्नँ । मेरो अवैधानिक वा असामाजिक अनुरागको कथा कसैले नसुनोस् । त्यो त म र तिमीसँग यही संसारको गर्भमा बिलाओस् ता कि मेरो भावी सन्तानलाई यस समाजमा बाँच्न र शिर ठाडो लगाएर हिँड्न सजिलो होस् । त्यतिकै लागि मैले तिम्रो शरण रोजेर मागेकी हुँ, बस् त्योभन्दा बढी इच्छा मेरो केही छैन । ” उर्मीले बोल्दा-बोल्दै मरो कोठाको भित्तामा झुन्ड्याएको घडीले आवाज दियो । हामी दुबैले भित्तातिर एकै साथ हेरेछौं, साँझको सात बजेछ । “ला ……. तिमीसँग गफ गर्न थालेको त समय बितेको पत्तै भएन । उनी मलाई खोज्न थाले होलान् । म फेरि आउँछु तिमीलाई भेट्न । अहिले म गएँ ल ।” यति भनेर उर्मी हिँड्न तयार भइन् । “उर्मी ! गफको सुरमा तिमीलाई केही खुवाउन पनि पाइनँ, चिया बनाउँछु नि ल ।” “पर्दैन, अर्कै दिन खाउँला ।” यति भनेर बिदाइका हात हल्लाएर उनी हिँडिन् । म बाहिर निस्किएर उनैलाई हेरिरहेँ, पर पुगुन्जेलसम्म पनि । उर्मिला ! ती नारी नमुनाको कुरा सुनेपछि विस्मयले म एकदमै मूर्तिजस्तो भएँ । कसैको भाग्यसँग नियतिले यति ठूलो परिहास किन गर्छ - यही कुराले मलाई आर्श्चर्यमा पारिरहृयो । मेरो सामुन्ने आइपरेको यो अप्रत्यासित घेरामा म परेँ । अब यसको निकासा कस्तो हुन्छ - उर्मीको मनमा भएको सन्तानको चाहनालाई अनि मातृत्वको भावनालाई कलुषित हो भनेर भन्न म सक्दिनँ तर त्यसको लागि उनले जुन मार्ग अपनाउन खोज्दै छिन् त्यो सही भने पटक्कै छैन । उनको मनमा दुःख, पीर, वेदना भनेजति परेको छ । उनको त्यो दारुण वेदनाले मेरो मन पनि पग्लिएको छ । उनले जुन आत्मीयता र तृप्तिको आशाले मसँगै त्यो अनुनय गरिन् त्यो अस्वभाविक पनि होइन होला तर …… यो समाजको मर्यादालाई कुल्चिएर पाइला चाल्नु, …. यो त मूर्खतासिवाय के हुन सक्छ र ? उर्मी मसँग छुट्टिएर गइसकेपछि मेरो मनमा नानातरहका चित्र-विचित्रका कुराहरू खेलिरहे । आफ्नो मनलाई जति नियन्त्रण गर्न खोज्छु त्यति भावनाका तरङ्गहरू ओइरिइरहे । मेरो मन सोच्दै थियो, मैले आफ्नो आदर्शलाई भुल्दा अनि मजस्तै हरेक पुरुषले आफ्नो आदर्शलाई भुल्दै गए भने यो समाजमा रहेको धर्म र नैतिकताको पर्खाल भत्कन के बेर ? मैले त्यस बेला उनलाई प्रेम गरेको थिएँ । मेरो त्यस बेलाको प्रेम भक्तिको अर्थ अहिले पनि म उनीप्रति निर्लिप्त छु भन्ने होइन । त्यस बेलाको जस्तो अवस्था अहिले छैन । अहिले म एक कुमार केटो नभएर एउटा विवाहित पुरुष हुँ । गङ्गाजस्ती सती स्त्रीको पति हुँ म । मैले त्यस्तो व्यभिचार गर्नु हुन्छ ? यो त म आफूले आफूमाथि कुठाराघात गर्नु हो, गङ्गाप्रति विश्वासघात गर्नु हो ।


मैले हजार प्रयत्न पश्चात् आफ्नो मनलाई सम्हालेँ । खाना बनाउने झन्झट नगरी होटलको खानाले पेट भरेर बिछ्यौनाको शरणमा पुगेँ तर चैनले निदाउन त किन दिन्थ्यो र यो चञ्चल मनले ? उर्मीले भनेका एक-एक शब्दहरू घन बनेर मेरो मस्तिष्कमा ठोक्न आइरहे । मैले छटपटाएरै आधा रात बिताएँ ।
त्यस दिनदेखि फेरि उर्मीसँग भेट भएन । म अफिस जाने आउने गरिरहेकै थिएँ । मेरो कोठा उर्मीले देखेकै थिइन्, फोन नम्बर पनि दिएकै थिएँ । उनले न त फोन नै गरिन् न त उनी आइन् नै । उनी सायद मसँग रिसाइन् क्यार जस्तो लाग्यो मनमा । गङ्गा माइतबाट फर्किएपछि क्रमशः उर्मी मेरो मानसपटलबाट ओझेल पर्दै गइन् । मैले फिदिममा बस्दा नै पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्र अर्न्तर्गतको लोक सेवा आयोगबाट ना.सु. पदको परीक्षा दिएको थिएँ । त्यसमा म पास भएँ । खरिदारबाट बढेर ना.सु.को पद पाउँदा खुसी लाग्यो । त्यसपछि काठमाडौंबाट पुनः पूर्वाञ्चल नै जानुपर्ने भयो ।
मैले मेरो दरबन्दी विराटनगर छोडेर तर्राईका अन्य कुनै ठाउँमा भइदिए हुन्थ्यो भन्ने सोचेको थिएँ । मानिसले सोचेजस्तो र चाहेजस्तो भइदिए संसार किन यस्तो हुन्थ्यो र ? मेरो नियुक्ति विराटनगरमै भयो । गङ्गाले यो कुरा थाहा पाउनासाथ भनिन्, “विराटनगरमा त त्यही पहिलेकै घरमा बस्नुपर्छ ल । त्यो घर, ती मान्छे, त्यहाँको परिवेश एकदमै मनपरेको छ मलाई ।”
गङ्गाले पहिलेकै घर अर्थात् उही उर्मीको माइतीघरको प्रसङ्ग निकाल्नासाथ मेरो अन्तस्करणमा घन बनेर ठोक्न आयो उर्मीको बोलीवचन र अनुनय । म हैरान नै भएँ । मेरो मानसपटलमा छरपस्ट भएर छरिएका भावना र मनस्थितिलाई समेटेर एउटा ठोस निर्णय गर्न मैले सकिरहेको थिइनँ । मेरी पत्नी बिचरी गङ्गा, उसलाई मैले कसरी धोका दिनु ? उसको मप्रतिको समर्पण र प्रेमको बदलामा मैले उसलाई छल्नु कतिसम्म उपयुक्त हो त ? हुन त ऊ प्रायः मलाई दोस्रो विवाह गर्ने सल्लाह दिइरहन्छे । आमा बन्न सकिनँ भन्ने हीनताबोधले उसलाई ग्रसित पारेको छ ।
साँच्चै आमा बन्न नसक्नु नारीका लागि ठूलै अभिषाप हुँदो रहेछ । आमा बन्नकै लागि त उर्मी पनि त्यति आतुर छे । ममा सन्तान जन्माउने क्षमता छ तर मेरी पत्नी……. ऊ आमा बन्न सक्दिन । उसले भनेजस्तो पूर्वजन्मको पाप वा धर्मले नै यस जन्मको लागि मानिसका जीवनका संरचना तयार हुन्छन् भने ठूलै अपराध गरेका थियौं क्यार, र त हामी यही सन्तानको विषयलाई लिएर दिनरात यसरी तड्पिइरहनु परेको छ नि । आफूलाई आमा बनाउन उर्मीले जति साहसी कदम चाल्न लाग्दै छे, गङ्गाले स्वेच्छाले सौता ल्याउन स्वीकृति दिनु, त्यतिमात्र नभएर अनुनय नै गर्नु त्यो भन्दा कम साहसको कुरो हो र ?
यी नारीहरू बडो साहसले त्यस्तो निर्णय गर्न सक्छन् तर मचाहिँ एउटा अनिश्चितताको सँघारमा उभिएकाले कुनै निर्णय गर्न सकिरहेको छुइनँ । सायद यो मेरो कमजोरी हो भनौं कि समाज र जीवनप्रतिको भय वा आदर्शप्रतिको सचेतता ? जे होस् म एउटा काँतर पुरुष ठहरिन लागेको छु उर्मी र गङ्गा दुबैको नजरमा ।
“हैन के सोचिरहनु भएको त्यसरी ? विराटनगर हामी कहिले जाने ?” गङ्गाले पुनः प्रश्न गरिन् ।
“के सोच्नु र ? त्यही कहिले हिँड्ने भन्नेबारेमा नै सोच्दै थिएँ । अब पर्सि यहाँबाट हिँड्नुपर्छ । जहाँसम्म घरको कुरा छ, तिमी जुन घरमा बसौं भन्छ्यौ म त्यही घरमा बस्न तयार छु ।”
हामी काठमाडौं छोड्ने तरखरमा लाग्यौं । जागिरमा पद बढेकोमा मलाई खुसी नै लागेको थियो । गङ्गालाई दोहोरो खुसी प्राप्त भएको थियो । पहिलो त मेरो पदोन्नति नै हो, दोस्रो खुसी ल्याउने कारण थियो काठमाडौंबाट निस्कन र विराटनगर जान पाउनु । उसको माइतीघर नजिक हुने तथा बेलाबेला आफ्नो कर्मघर गएर सासू-ससुराको सेवा गर्न पाउने खुसीमा उनी रमिरहेकी थिइन् । रमाना पत्र बुझेर अफिसबाट निस्किदै थिएँ, पियनले एउटा पत्र दियो । ओल्टाइपल्र्टाई गरेर हेरेँ, पाउनेमा मेरो नाम थियो, पठाउनेको कुनै नाम लेखिएको थिएन केवल विराटनगर मात्र लेखिएको थियो । अफिसबाट निस्किएर चिया दोकानमा गएँ अनि चियाको अर्डर गरेर त्यो पत्र खोलेँ । पत्र त उर्मीले पो लेखेकी रहिछिन् । मैले पत्र पढेँ । उनले लेखेको पत्र यस्तो थियो-
“दिनाङ्क ………….
…………….. - सम्झनाको अनमोल सौगात ।
तिमीले मलाई खै के सोच्यौ - काठमाडौंमा भएको अकस्मात् भेटमा मैले मेरो आफ्नो दुःख र व्यथाको पोको खोलेर तिमीलाई देखाउने प्रयास गरेँ । सानै उमेरदेखिको सङ्गतले होला मेरो मनले तिमीलाई पर्राई ठानेन । त्यसैले आफ्नो हृदय खोलेर देखाउन सकेँ नि मैले । तिमीसँग पुनः भेट्ने तीव्र इच्छा हुँदाहुँदै पनि भेट्न सकिनँ । म कसैको पराधीनता स्वीकारेर त्यहाँ पुगेकी थिएँ, पराधीन मानिसको सबै इच्छा पूरा हुँदैन, त्यही सोचेर चित्त बुझाएँ ।
तिमीसँग मैले गरेको अनुनयको विषयमा तिमीले नराम्रो सोच्यौ कि भन्ने भय पनि उब्जिइरहेको छ मनमा । मेरो मनमा रातदिन दन्किरहने व्रि्रोहको ज्वाला झन्-झन् बढ्दै छ । कहिलेकाहीँ मलाई कता-कता डर पनि लाग्छ । त्यो विद्रोहको ज्वालाले मलाई नै भष्म पो गर्ने हो कि भनेर । फेरि हिम्मत बटुल्छु मनमा वास्तविकता सम्झिएर । साँच्चै भन्दा आजकाल डर प्रायः लाग्न छाड्यो । रिसमात्रै बढी उठ्छ । सानै उमेरदेखि यो समाजप्रति उठ्ने विद्रोह आजकाल झन् बढिरहेको छ ।
मानव भएर यस धर्तीमा अवतरित भएपछि हामीलाई अन्तरचेतना एवम् बौद्धिक सभ्यतातर्फउन्मुख हुनु सृष्टिको संरचना र मानवीय कर्तव्यको बारेमा ज्ञान हासिल गर्न प्रथमतः शिक्षाको आवश्यकता पर्दछ भन्ने कुरालाई मध्यनजर राखेर नै मेरा पिताले मलाई धर्म र साहित्यको अध्ययन गर्ने प्रेरणा दिनुभएको थियो । ज्ञान-विज्ञानको अध्ययनसँगै धर्म र साहित्यको अध्ययनलाई अगाडि बढाउँदै लगेँ । यही अध्ययनले जीवन र जगत्प्रतिको मोह र मनमा उब्जिएका अनगिन्ती आकाङ्क्षा पूर्ति गर्नतिर म अग्रसर बन्दै गएँ ।
किशोर अवस्थामा भनौं या सनतसिंहसँगको सर्म्पर्कभन्दा अगाडि मेरो मनमा धर्म र कर्मप्रति जति आकर्षा थियो, जति आस्था र श्रद्धा थियो, त्यसमा अलिकति पनि विचलन आएको थिएन । मैले त केवल समाजको कुरीति र कुसंस्कारको विरोधमात्र गरेकी थिएँ । त्यही सामाजिक कुरीति विरुद्धको मेरो पहिलो व्रि्रोह जातिभेद र रङ्गभेदप्रतिको विरोध थियो सनतसिंहसँगको सहयात्रा । ऊसँगको मेरो प्रेम सफल पार्न म जति ठूलो व्रि्रोह वा त्याग र र्समर्पण गर्नुपरे पनि गर्थें तर ऊ नै कायर बनेर भागेपछि मेरो केही लागेन, म खुम्चिन विवश भएँ ।
जन्म, भाषा, संस्कार र संस्कृति अनि जीवन पद्धतिले म एउटी नेपाली हिन्दू नारी हुँ, यसमा कुनै शङ्का छैन तर ……… मलाई अहिले आफ्नो परम्परा, धर्म र संस्कार त्यति मन पर्दैन । यो समाजमा मेरा लोग्ने, सासू-ससुरा, नन्द र बुबाजस्ता मान्छेमात्र छैनन् अरू पनि छन् जस्तै तिमी, मेरी आमा, मेरी सौता आदि । समाजका यी दुइ अलग पाटाजस्तो लाग्छ मलाई । मैले यो सम्पूर्ण समाजलाई चुनौती दिएकी हैन र त्यसो गर्ने इच्छा र सामर्थ्य दुबै मसँग छैन । म त केवल स्त्रीको अर्थ नबुझने, सन्तानको जन्म प्रक्रिया नजान्ने र बुहारीलाई नानी जन्माउने मेसिन सम्झने यस परिवारको सेखी झार्न चाहन्छु बस ! त्यति हो ।
काठमाडौंको भेटमा मैले गरेको कुराको आधारले तिमीले मलाई गलत नसोच भनेर अनुनय गर्न नै म यो पत्र लेखिरहेकी छु । साँच्चै म अझै पनि भन्छु तिम्रो शारीरिक उत्तेजनाको रसपान गर्ने उद्देश्य राखेर आफ्नो भरिलो, रसिलो र आकर्षक शरीरको लोभ देखाउँदै तिमीबाट शारीरिक सन्तुष्टि खोज्न म आएकी होइन । म चेतनाशून्य जड नारी पनि होइन । म पूरै सचेत छु आफ्नो अभियानमा । मेरो जीवनको गतिशीलता मैले बुझेकी छु । भविष्यमा मेरो जीवनमा आउन सक्ने सम्भावित आँधी, तुफानप्रति पनि म सचेत छु । मैले जीवनलाई रूढिवाद र कुसंस्कारबाट अलग्याएर मुक्ति खोज्ने नाममा आडम्बर देखाउन र समाजको खिल्ली उडाउन खोजेकी पनि हैन । मेरो यो दुष्कर्म बारम्बार दोहोर्याएर वा साथी फेर्दै हिँडेर आफूलाई पतन र विकृतितिर दोहोर्याउन पनि म चाहन्न ।”
पत्रमा उर्मीले यस्तै धेरै-धेरै कुरा लेखेकी थिइन् । म अचम्ममा परेँ । साँच्चै उर्मीको कथा, व्यथा र उनका आकाङ्क्षाबीचमा कतिको समानता छ होला - उर्मीको पति मूर्ख भएको कारणले यस्तो भएको हो । नारीलाई जिन्दगीको वास्तविक सुख दिन सक्ने सामर्थ्य नभएका पुरुषले नारीबाट सम्मान खोज्नु व्यर्थ छ । पत्नी पनि मान्छे हो, ऊभित्र पनि मन हुन्छ, उसका पनि इच्छा, आकाङ्क्षा, चाहना र कामना हुन्छन् । त्यो पूरा गर्नु मेरो कर्तव्य हो भनेर बुझन नसक्ने पुरुषको अधीनमा बस्नु स्त्रीको लागि सबैभन्दा ठूलो कष्टदायक सजाय हो । त्यस बेला पिँजडामा थुनिएको पक्षीजस्तै हुन्छे नारी भनेर बुझ्नुपर्ने उर्मीका पतिले । उनको यही कमजोरी र गल्तीले गर्दा उनको घरमा विद्रोहको आगो दन्किन लाग्दै छ । एकपल्ट भेटेर सम्झाउन पाए हुन्थ्यो…….भनेजस्तो पनि लाग्यो मनमा । अर्काको घरको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप गर्नु उपयुक्त पनि नहुँदो होला । फेरि गङ्गा विराटनगरमा पहिलेकै घरमा बसौं भनेर जिद्दी गर्दै छिन् । त्यहाँ बसियो भने त झन् उर्मीसँग सधैं भेट हुँदो हो । त्यस बेलाको असहज परिस्थितिको सामना गर्न म कसरी सकूँला ? मनमा यस्तै-यस्ता कल्पनाको भुमरी मच्चाउँदै कोठा पुगेँ । कपडा खोलेर पलङ्गमा पल्टिएँ । मेरो जीउ थकित थियो, मन पोलेको थियो तर त्यो भाव अनुहारमा आउन नदिन म भरसक र्सतक थिएँ । गङ्गा आएर छेउमा बस्दै बोलिन् ।
“तपाईलाई सन्चो भएन हो - अनुहार साह्रै निन्याउरो देखिएको छ, मनमा असाध्यै चिन्ता परेको जस्तो, के भयो -”
मेरी पत्नी गङ्गाको निश्छल र निश्चल, सीधासाधा अनुहार पतिभक्तिले प्लावित भएको देखेँ मैले । उसका नयनमा मप्रतिको आत्मीयता झल्किएको देखेँ । त्यसैले होला मेरो मनमा उनीप्रतिको सहानुभूति झन् बढेर आयो । उसको हात समाउदै भनेँ -
“आज अफिसबाट रमाना पत्र बुझेँ । अब पर्सि यहाँबाट हामी हिँडेर विराटनगर जाने ।” मेरो यो कुराले उनको अनुहारमा अलिकति चमक ल्याएको देखेँ मैले ।
“अब एक कप तातो चिया पिउन सँगै बसेर अनि म साथी भेट्न निस्कन्छु ल ।” यति भनेर म धारातिर गएँ हात-मुख धुन । आउँदा चिया तयार थियो दुबै जोई-पोइ बसेरसँगै चिया पियौं । त्यसपछि म आफ्ना साथीभाइ, इष्टमित्र आदिसँग बिदा माग्न भनी निस्किएँ ।गङ्गाकै इच्छाअनुसार हामी उर्मीकै माइतमा बस्न थाल्यौं डेरा । उर्मीका बुबा-आमा पनि खुसी नै हुनुभयो । उहाँहरू दुई जनामात्र हुनुहुँदो रहेछ । भाइचाहिँ पढ्न गएको रहेछ काठमाडौंतिरै । गङ्गाले पनि आफ्ना बा-आमा समानका सहृदयी आफन्त पाइन् । मैले पनि कुनै अप्ठ्यारो महसुस गर्नु परेन ।
समयले आफ्नो निरन्तर पाइला चालिरहृयो । तीज आउन लागेको थियो । गङ्गालाई लिन आए उनका बा । नपर्ठाई मैले धरै पाइनँ । त्यसैले पठाइदिएँ । उनी माइत गएपछि चाहिँ मलाई प्रायः शून्य लाग्छ । हुन त ससुरा मलाई पनि जाउँ भन्दै थिए तर म गइनँ । श्राद्धेको सम्धी तीजको ज्वाइँ यस्तो अप्ठ्यारो नपरोस् कहीँ भन्ने उखानले नै मलाई बाटो छेक्यो ।


तीजमा उर्मी पनि माइत आइन् । साँझमा म अफिसबाट आउँदा-आउँदै बाटैमा उनले भनिन्, “तिमी ! यता आएका छौ भनेको सुनेर म यति खुसी भएँ कि के भन्नु ? गङ्गा भाउजूसँग चाहिँ भेट हुन सकेन, वहाँ त गइसक्नुभएछ । अनि भनन तिम्रो हालखबर के छ ? मैले पठाएको चिठी पायौ ?” उर्मीका यस्ता अप्रत्यासित व्यवहारले म झस्केँ । उसको उत्ताउलोपन झन् बढेको महसुस भयो मलाई । माइतमा बढी स्वतन्त्रता भएर पनि त्यस्ती भएकी होलाजस्तो पनि लाग्यो । “खबर ठिकै छ । त्रि्रो चिठी यता हिँड्ने दिनै पाएँ, खुसी लाग्यो तिम्रो पत्र पाउँदा ।” यस्तै शब्दहरू भन्दै म कोठा खोलेर भित्र पसेँ । एकै क्षणमा हातमा चियाको कप बोकेर उर्मीकी आमा आउनुभयो । मेरो टेबलमा चिया राख्दै उहाँले भन्नुभयो, “बाबु ! आज खाना खान होटल नजानु होला । उर्मिला पनि आएकी छे । त्यसैले सबै जना सँगै यहीँ खानुपर्छ । कति वर्ष भयो हामी सँगै बसेर खाना नखाएको, त्यसैले आजचाहिँ नाइँ नभन्नुहोस् है । हुन त त्यो घर मेरो आफ्नैजस्तो थियो । झन्डै पाँच वर्षसमय मैले त्यही घर र त्यही परिवारसँग बसेर बिताइसकेको थिएँ । त्यहाँ मेरो लागि अपरिचित कोही, केही थिएन । पहिले-पहिले विद्यार्थी हुँदा प्रायःजसो म वहाँहरू कै तिर खान्थेँ । अहिले म सक्षम भइसकेपछि पनि बारम्बार वहाँहरूलाई नै दुःख दिइरहनु उचित नलागेर म गङ्गा नभएको बेला होटलतिरै खाने गर्थें । आज आमै आफैं आएर त्यसरी अनुनय गरेपछि मैले नाइँ भन्न सकिनँ । त्यसैले ‘हुन्छ’ भनेँ । “चिया पिउनुहोस् न ।” यति भनेर उहाँ बाहिर जानुभयो । म त्यो तातो, मीठो चिया पिउन थालेँ । राति आधारातमा उठेर दर खाने योजनाअनुरूप बेलुकाको खानाचाहिँ अलिक चाँडै तयार भएछ । उर्मीले मलाई खाना खान बोलाइन् । म भान्साकोठामा गएँ । उर्मीले पकाएको भात भान्सा उनका बुबा-आमाले खाँदैन रहेछन् क्यार, भान्छे आमा नै लाग्नु भएको थियो । उनी र म सँगै खाना खान थाल्यौं । खाँदा-खाँदै उर्मीले भनिन् …….”तिम्रो खबर त बताएनौ पनि । भन न खास हाल खबर कस्तो छ ? के छ ?” उनले कुन कुरालाई आधार बनाएर त्यस्तो प्रश्न गरेकी हुन्, मैले बुझिनँ । फेरि स्वयम् आफ्नै आमाका अगाडि अन्यथा अर्थ लाग्ने कुरो त गर्नु नपर्ने । केही बुझदै नबुझी नै भनेँ, “ईश्वरको कृपाले अहिलेसम्म सुखपूर्वक नै बाँचेको छु । अब उनैको अनुकम्पा पाए हाँस्न पाइएला, अरू के हुनु र ।” “आजकल मेरो सोचाइ अलिक फेरिएको छ । मूर्ख र अल्छे अनि समयअनुसार चल्न नसक्ने लाछी मात्र इश्वरको भर पर्छ । आफ्नो जीवन निमार्ण गर्न, खुसी, हाँसो र सुख प्राप्त गर्न आफैं जुट्नु पर्छ । भाग्यमा छ भन्दैमा डोकोमा दूध दुहुँदा अडिन्छ र - आफ्नो भाग्य खोज्न आफैंले सक्नु पर्दछ । परिस्थितिसँग जुधेर विजय प्राप्त गर्न सक्नेले नै सुख र ऐर्श्वर्यको भोग गर्न पाउँदछ भन्ने निष्कर्ष मेरो मनले निकालेको छ । त्यसैले हिजो आज म इश्वर सम्झन्नँ ।” आमाकै अघि उर्मीले भनेका यस्ता कुरा सुन्दा मलाई आर्श्चर्य लाग्यो । केही बोल्न सकिनँ । निहुरिएर खाना मुछिरहेँ । म नबोलेको देखेर होला उनकी आमाले भनिन्, “त्यो तेरो घमण्ड र मुर्ख्याइँ हो । इश्वरको इच्छा नभई मानिस मात्रले केही गर्न सक्दैन । मानिसको हर क्रियाकलापर् इश्वरलाई स्वीकार्य भए मात्र त्यो सफल हुन्छ, नत्र सफल हुँदैन । कि कसो बाबु ? उनले मतिर हेरेर प्रश्न गरेपछि केही न केही जवाफ त दिनै पर्यो, त्यसैले भनेँ, ” …….हजुर । भाग्यमा लेखिएका कुरा कसैले मेट्न सक्दैन ।”

यस्तै गफगाफ गर्दै खाना खाइसके पश्चात् म आफ्नो कोठामा गएँ । मेरा मानसपटलमा उर्मिलाको तस्बिर आएर घुम्न थाल्यो । अनेक प्रकारका तर्क-वितर्क उब्जिए मन मस्तिष्कमा । तर्क-वितर्ककै क्रममा एक मनले निर्णय गर्यो, “यहाँ कतिपय कुराहरू गर्दिन भन्दाभन्दै पनि गर्न बाध्य हुनुपर्छ । कतिपय कुराहरू देखेर पनि नदेखे झैं गर्नुपर्छ । मानिसहरू असल कर्म नगरी फलको आशा राख्दछन् । वास्तवमा असल फल प्राप्त गर्न चाहनेले कर्म पनि असल गर्नुपर्छ । दुष्कर्म गरेर असल फल प्राप्तीको आशा गर्नु कागतीको बोटमा आँप खोज्नु जत्तिकै हो ।”
म किन राम बन्ने कोसिस गरिहेको छु ? रामले आफ्नो त्यही आदर्शभावकै कारण कति दुःख पाए । दुःखै-दुःखमात्र भोगिरहे उनले जीवनभरि । सीताजस्ती आदर्श र सतीस्त्रीलाई त्याग्नु पर्यो । यो उनको रहरभन्दा पनि बाध्यता बढी होला । म रामको चरित्र अनुसरण गरूँ वा कृष्णको चरित्रको अनुकरण गरूँ, त्यसले खास के फरक पार्छ र ? राम जुन भगवान्का अवतार हुन् आखिर कृष्ण पनि उनै भगवानका अवतार हुन् । एकै भगवानले दुई रूप र दुई खाले चरित्र देखाउँदा हुने भने मैले मात्र किन नहुने ?
यहाँ एकले अर्कामाथि विश्वास गरेको हुन्छ त्यो त केवल मनको एउटा आधार मात्र हो । ‘मुठीभित्रको धन र आँखा अगाडिको स्वास्नीको मात्र भर हुन्छ,’ भनेर भन्ने हाम्रो समाजमा आदर्श एउटा हुन्छ गरिने कुरो अर्कै हुन्छ । यहीँ पनि समाजैपिच्छे अलग-अलग नियम छन्, परम्पराहरू छन् । कहीँ भाइबीचकी सगोल स्वास्नी राख्ने अर्थात् बहुपति प्रथा छ भने कहीँ बहुपत्नी प्रथा पनि छ । आखिर उनीहरू पनि त आफ्नो परम्परासँग रमाइरहेका छन् नि । मन नपरेका वा मनले नखाएको व्यक्तिसँग जीवन बिताउन कष्टप्रद हुन्छ भनेर जान्दा-जान्दै पनि यो सामाजिक मर्यादालाई हामीले किन संशोधन गर्न सकेनौं ? उर्मी र विनोदबीचमा केवल प्रतीकात्मक पति-पत्नी सम्बन्धमात्र कायम छ भन्दा पनि हुन्छ । त्यो पुरुषले शारीरिक सन्तुष्टि पाउँदो हो तर बिचरी उर्मी हररात आफूलाई लुटाउँछिन् मात्र ।
स्वास्नी मान्छे वेगले बगेकी नदी झैं हो भन्ने मान्यता पनि हाम्रो समाजमा कहीँ-कतै भेटिन्छ । वेगले बगको नदी कहिल्यै फोहोर र दूषित हुँदैन, सधैं स्वच्छ, सफा हुन्छ, फोहोर भए पनि बगेर गइहाल्छ । त्यही नारीलाई फेरि तलाउ वा पोखरी सम्झनेहरू पनि यहीँ छन् । नत्र ‘ढोल गवार पशु शुद्र नारी यी हुन् ताडनका अधिकारी’ भनेर भन्न अलिकति हिचकिचाहट त हुनुपर्ने नि ।’
‘काम वासनालाई दुर्दमन मान्नेहरू पनि प्रशस्तै भेटिन्छन् । र्स्वर्ग साम्राट, देवताहरूका राजा इन्द्रले आफ्नै गुरुकी पत्नीलाई समेत नछोडेको कुरा शास्त्रमा उल्लेख छ । ती दुईमा प्रेम भयो रे, के त्यो प्रेम पवित्र थियो त ? त्यहाँ वासना नै बढी थिएन त ? तिनै इन्द्रले ब्रह्मा पुत्री गौतम ऋषिकी पत्नी अहिल्याको इज्जत लुटे, रूप बदलेर, त्यो र्स्वर्ग सम्राट अझ देवताहरूका पनि राजाले गर्न सुहाउने काम हो त ? बिचरी गौतमीले आफ्नै पतिको रूप धारण गरेर आएको इन्द्रलाई आफ्नो शरीर सुम्पिन्, उनको के दोष ? दोष त रूप बदलेर आउने इन्द्रको हो तर सजाय गौतमीले पाइन् । त्यसैले उनीले शिला बन्नुपर्र्यो । आखिर नारीमाथि नै त अन्याय भयो नि । काम क्रीडाको लागि पुरुष नै पहिले अघि सर्छ र काम प्रस्ताव पनि पहिले पुरुषले नै राख्छ भन्ने तर्क पनि असत्य हैन किन कि ऊ छिट्टै उत्तेजित हुन्छ ।’ मेरा मनमा यस्तै भावनाहरू दगुर्दै थिए । जगमा पानी लिएर उर्मी आइन् ।
“के गर्दै छौ ?” पानी टेबलमा रखेपछि उनले सोधिन् ।
“के गर्नु र ? त्यसै ढल्किरहेको छु ।” मैले भने ।
उनी मेरो बिछ्यौनामा आएर बस्दै बोलिन्, “मेरो बारेमा नै त सोच्दै थियौ होला नि हैन ?”
म केही बोलिनँ केवल हाँसेंमात्र । त्यसको उनले खै कस्तो अर्थ लगाइन् कुन्नि जुरुक्क उठेर गएन् र कुर्सीमा बसिन् । टेबलको एउटा पत्रिका टिपेर हेर्न थालिन् । म उनैलाई नियालिरहेको थिएँ । उनले धेरै बेर त्यो पत्रिका हेरिनन् । पुनः उठेर म नजिक बिछ्यौनामा आएर बसिन् र मेरो बायाँ हातलाई आफ्ना दुबै हातका माझमा राखेर सुमसुम्याउनै थालिन् । मेरा ओठ, मुख, तालु, सुक्यो । डरले हो वा शारीरिक उत्तेजनाले हो कण्ठबाट कुनै शब्द नै निस्कन सकेन । न त मैले आफ्नो हात नै उनको हातबाट फुस्काउने प्रयास गरेँ । मेरो मौनतालाई उनले स्वीकृति ठानिन् क्यार मेरो हातलाई आफ्नो अनुहारसम्म पुर्याएर मुहार हुँदै छातीमा टाँसिन् । मेरो अन्तर्दाहमा आगो सल्क्यो । त्यही आगोको रापले पोलेकाले होला म हतबुद्धि भएर टोलाइरहेँ । नारीमा आमा बन्ने आकाङ्क्षा उर्लनुलाई अस्वाभाविक ठान्न सकिनँ र ठान्नु हुँदैन पनि तर आमा बन्नलाई उनले अपनाउन लागेको बाटोलाई स्वाभाविक ठान्नु कसरी ?
गुलियो महमा झिँगा लुटपुटिएर मर्छ, बत्तीको उज्यालोमा झुम्मिएरको पुतली त्यही बत्तीमा ढडेर मर्छ । त्यसरी नै नारी सौर्न्दर्यमा लुटपुटिन पुरुष लालायित हुन्छ र त्यही प्रयत्नमा कतिले आत्म-आहुतिसमेत गर्दछन् । इतिहास तथा शास्त्र साक्षी छ नारी सौर्न्दर्यको नशाले संसारमा ठूल्ठूला विनाशसमेत निम्त्याएको छ । यो सब जान्दा-जान्दै पनि म उर्मीको सुन्दर नारी देह भोग्न, उसको कोमल सौर्न्दर्यमा लुटपुटिन वा उसँगको शारीरिक संर्सगबाट प्राप्त तृप्ति खोज्न अघि र्सर्नु मेरो मूर्खता हो । यो सब बुझेर पनि म किन ऊतिर यसरी आकषिर्त भइरहेको छु ? मानवीय प्रवृत्ति सम्झूँ कि मेरो आफ्नो कमजोरी, खै म के भनूँ - उनको दुर्दमनीय इच्छाका सामु मेरो धैर्यताले घुँडा टेक्यो । नारी भावना सन्तान कामनाका लागि कतिसम्म साहसी बन्दो रहेछ भन्ने कुरा मैले बुझें । त्यही ‘आमा’ शब्दको मोहमा परेर कुनै नारी सती उपाधि त्याग्न अघि सर्छे नै मैले के भनूँ ? म आफ्नो नैतिकता, धर्म र संस्कारप्रति दृढ पुरुष खै कसरी-कसरी एउटी नारीको सामु चुकेँ …….मनमा पश्चाताप लागे पनि केही बोलिनँ चुपचाप घोरिइरहेँ ।
मेरो हातमा पानीको गिलास राखिदिँदै उनले भनिन्, “चैतको खेतजस्तो उजाड र सुख्खा मेरो जीवनलाई सिँच्ने साहस तिमीले गर्र्यौ । त्यसमा म तिमीप्रति कृतज्ञ छु । जीवनयात्रालाई सहज बनाउन तिमीले गरेको सहयोग मैले जीवनभर आफ्नो हृदयमा राखेर पुजे पनि हुन्छ । मेरो जीवनको भयावह स्थितिबाट पार पाउन सकेँ भने मनले एउटा आत्मिक सन्तोष पाउने थियो ।” यसो भन्दा उनका आँखामा कृतज्ञताका आँसु छचल्किएर पोखिए पनि तर मैले कुनै प्रतिक्रिया जनाइनँ । चुपचाप पल्टिइरहेँ ।धेरै बेरको मौनता पश्चात् उनैले भनिन्, “तिम्रो मनमा अहिले ठूलो चिन्ता र पीर मडारिइरहेको छ । त्रि्रो अन्तर्आत्माले तिमीलाई गाली गरिरहेको छ अनि मैले गल्ती गरेँ भनेर तिमी आफैं पिरोलिइरहेका छौ । तिम्रो मलिन अनुहार र भावशून्य नयनले यिनै कुरा बताइरहेका छन् । चिन्ता नगर तिमीले न कुनै गल्ती गरेका छौ, न कुनै पाप नै । भत्काउनु, बिगार्नु, ध्वंस गर्नु पो पाप हो त । बनाउनु, संसार सिँगार्न खोज्नु, हराभरा पार्नु के को पाप - मेरो मनको व्रि्रोहको आगो तिमीले निभाइदिएका छौ । अहिले म एकदमै सामाजिक प्राणी भएर बाँच्ने प्रयास गरिरहेको छु ।र इश्वरप्रतिको निष्ठा पनि मेरो मनमा छँदै छ, समाप्त भएको छैन बरु अहिले त झन् बढ्न थालेको अनुभूति भइरहेको छ ।”

यति भनिसकेर उनी उठिन् । त्यस बेला अर्थपूर्ण विजयको मुस्कान उनका अधरमा दौडिरहेको देखेँ मैले तर पनि केही भनिनँ । उनी मेरो कोठाबाट बाहिरिए पश्चात् बल्ल लामो श्वास फेरेर मुक्तिको अनुभव गरेँ । मेरो मन साह्रै अस्थिर भयो । मुटुको धड्कन पनि बढ्यो । नानाथरीका चिन्ताहरू आइरहे । एकपछि अर्को गर्दै मनभरि-भरि । भरसक आफूलाई सम्हाल्न आफ्नै मनलाई सान्त्वना दिन थालेँ, ‘सचेत अवस्थामै आफ्नो सम्पूर्ण विवेकले अह्राएरै उर्मीले आफ्नो सम्पूर्ण स्वः ममा समर्पण गर्न अघि सरेकी थिइन् । आफ्नो इच्छा, मनोकाङ्क्षा बुझिदेओस् भन्ने आकाङ्क्षा सधैं उर्मीको मनमा हुन्थ्यो पनि । उनलाई बुझन नखोज्नु र बुझन नसक्नु अनि उनले सभक्ति अर्पण गरेको उनको आफ्नो सम्पूर्ण स्वःलाई ग्रहण नगर्नु मेरो अकर्मण्यता वा अर्समर्थता नै पनि हुन सक्छ । नारीसँग सङ्गत नभएर मैले नारी भावना बुझन नसकेको पनि होइन, भने जति सङ्गत मैले नारीसँग गरेको छु । त्यसमा पनि मेरी पत्नी गङ्गासँगको सहवास र सङ्गत पनि पर्याप्त छ । नारी भावना बुझन भने मैले उर्मी र उनको भावनालाई बुझन नसकेको कारणचाहिँ के होला - उनको मनमा मप्रतिको मुग्धता, आकर्षा केवल शारीरिक तृप्तिको लागि मात्रै हो भनेर ठान्नु हुँदैन । उनको मनमा मप्रति भक्ति भाव पनि पर्याप्त रहेछ । यो सबै जानेर पनि अब आफूलाई दोषी कसरी ठान्नू - र किन ठान्नू -’ मेरो मनको कुरा ठ्याक्कै सुनेजस्तै गरेर उर्मीले मेरो कोठामा पस्दा-पस्दै भनिन्, “….. तिमीलाई मैले अघि नै भनिसकेँ आफूलाई दोषी नठान भनेर । तिमीले किन आफूलाई दोषी ठान्नू - दोष त्रि्रो पटक्कै छैन । मैले त आफूलाई पनि दोषी ठानेकी छुइनँ । झन्डै एक हप्ता अगाडि मेरी सासू मेरो लोग्ने भनाउँदोलाई भन्दै थिइन्, “……. हेर बाबु ! यस्ता थारा आइमाईको मुख हेरिरहिस् भने तेरो केश फुल्छ, हामी मरेर मकाउँछौं तर यो घरमा कुलको दीप बल्दैन । त्यसैले मैले भनेको मान्छस् भने खुरुक्क अर्को विवाह गरिहाल् । मैले त दुइ-चार ठाउँ कुरा चलाई पनि सकेकी छु । एक-दुइ ठाउँबाट त बोलावट पनि आएको छ । के गर्ने हो छिट्टै निर्ण्र्ाागरिहाल् । पछि समय बितेपछि पछुताएर मात्रै केही हुँदैन ।” मेरी सासूका त्यस्ता कुरा सुन्दा मलाई कति रिस उठ्यो होला, मेरा मनमा कस्ता-कस्ता व्रि्रोहका ज्वाला दन्किए होला आफैं कल्पना गर । आफ्नी आमाको त्यति कुरो सुनेपछि मेरो पति विनोदले भने, “एउटा साह्रै जान्ने ज्योतिषिले तेरो सन्तान हुन्छ भनेको छ रे, बुटी पनि बाँधेकी छ । दुइ वर्षपुग्न पनि लाग्यो, त्यसैले अब चार-पाँच महिना हेरौं अनि त्यसपछि पनि भएन भनेचाहिँ केही सोच्नै पर्ला ।” उनले सोच्नै पर्ला भनेपछि मैले चाहिँ नसोची भयो त - हेर त्रि्रो मनले भन्दै छ, ‘यो उर्मी बहुलाउन लागी भनेर होइन -’ वास्तवमा मलाई त्यस्तै भएको छ तर पनि मैले म आफू एउटी नारी हुँ, त्यसमा पनि हिन्दू नारी हुँ भन्ने बिर्सिएकी छुइनँ र बिर्सन्नँ पनि । नारी भएकैले नारीजन्य चाहना मेरा मनमा पनि छन् तर पनि मैले सोह्र शृङ्गार गरेर विभिन्न महङ्गा गहनापातले बत्तुदार पहिरनमा सिँगारिएर आफ्नो सौर्न्दर्यको अभिमान गर्दै, गाजलु मृगनयनले कटाक्षपात गर्दै चोक-बजार मैले डुल्न चाहिनँ । जीवनको आनन्द र सौर्न्दर्य सम्भोगकै माध्यमबाट मात्र प्राप्त हुन्छ भन्ने मैले ठानेकी पनि छैन । नारी मनले खोज्ने बालस्नेह प्राप्त गर्न र आफ्नो मातृत्व पोख्ने ठाउँ खोजेकी मात्र हुँ । सायद खोज्ने पनि थिइनँ होला तर त्यो परिवारले खोज्न बाध्य गरायो । त्यसरी आमा बन्ने बाटो खोज्नु अपराध हो भने त्यो अपराधको सजाय बेहोर्न म तयार छु । एक पतिको निष्ठामा बसे मरेपछि र्स्वर्ग पाइन्छ, त्यही र्स्वर्गमा बास गरौंला भन्ने लालचा मलाई छैन । म यही धर्तीमा सुख-शान्तिले हाँसेर बाँच्न चाहन्छु, त्यही हो मेरो लागि र्स्वर्ग । “तिमीले चिन्ता लिँदा अर्थात् पश्चाताप गर्दाचाहिँ मलाई पीर पर्छ । त्यसैले म अझै पनि भन्छु त्रि्रो शारीरिक उत्तेजनाको रसपान गर्ने उद्देश्य राखेर आफ्नो भरिलो, रसिलो र आकर्ष शरीरको लोभ देखाउँदै तिमीबाट शारीरिक सन्तुष्टि खोज्न म आएकी होइन । म आफ्नो अलौकिक सौर्न्दर्यताको जादुले पुरुष लठ्याउँदै हिँड्ने नारी पनि होइन । अतीतको मीठो स्मृति र भविष्यको सुन्दर आस्था सजाएर सन्तानको सुख भोग्ने नारीजन्य चाहना र खुसी खोज्नमात्र आएकी हुँ । तिमीमा नारी दृष्टिकोणको सत्यता र गहिराइ बुझन सक्ने क्षमता छ भनेर नै आफ्ना सुनौला सपनाहरूले भरिएको पीडाको भारी बिसाउन तिम्रो समीपमा आएकी हुँ । वात्सल्यको कल्पना र त्रि्रो र्स्पर्शको मादकताले मेरो मन उडेर सुनौलो संसारमा पुगेको छ, सायद खुसीको सागरमा गोता मारिरहेको पनि होला मेरो जीवन ……. ।” उनले धैरै कुराहरू भन्दै गइन् । उनको कुरा सुनेर, उनका आँसु देखेर र उनको मनोभाव बुझेर म पग्लिएँ । उनको सरल र निष्कपट अनि आत्मीय व्यवहारले म उनीतिर आकषिर्त हुँदै गएँ । हामीबीच र्समर्पणको भाव, अभाव र खाँचोको नाता अनि अभावले सिर्जना गरेको साइनो थियो । त्यसभित्र धोका, जालझेल र छलकपट केही थिएन । उनले ममाथि अगम्य विश्वास गरिरहेकी छिन्, निर्मल, निश्चल अनि निश्छल प्रेम र्समर्पण गरिरहेकी छिन् भन्ने बुझेपछि मेरो अर्न्तर्मनमा आत्मीयताको भाव स्फुरण भएर आयो । मैले आफ्नो सम्पूर्ण स्वःलाई बिर्सेर। उनको त्यो र्समर्पण, त्यो सद्भावना, त्यो विश्वास, त्यो निर्भरता र आस्था पाएर मभित्र रहेको सम्पूर्ण क्लेश र मैला अनि शङ्का र अहङ्कार सबै पग्लियो र बग्यो आँखाबाट आँसु बनेर । अनि मैले आफूलाई सम्पूर्ण रूपले समर्पित गरेँ उनको काखमा । आफ्नो खुट्टामा आफैंले बन्चरो हानेपछि पछुताएर पनि के गर्नु र - यो मान्छेको जीवन पनि कति अनिश्चित हुँदो रहेछ भने, सोच्दै नसोचेको कुरो पनि भइदिन्छ, गर्दिन भनेको कुरो पनि गर्नु पर्छ । मैले स्वेच्छापूर्वक नै त्यस्तो कर्म गरे पनि कसैप्रतिको षड्यन्त्र सफल पार्न वा उर्मीसँग कुनै समयको बदला लिन वा उनका पति विनोदलाई धोका दिन्छु भन्ने उद्देश्यले पनि गरेको होइन । मैले जानी-जानी विनोदलाई धोका दिएको नभए पनि उसलाई धोका त भएकै छ । …….तर धोका पनि कसरी भन्नू - कुनै लुटेरा वा आवाराले झैं मैले उनको नारीत्व लुटेको त हैन नि । सुरुमा म उर्मीको प्रेमको लागि सारा सुख, संसार त्याग्न तयार थिएँ । आमा-बुबा, धन-सम्पत्ति, इष्ट-मित्र, धर्म-समाज, नाता-गोता सबै त्याग्नसमेत तयार भएको थिएँ । तर अहिले समय र परिस्थितिले यस्तो गरायो कि केही नत्यागी मैले उनलाई पाएँ । तर …….. त्यस बेलाको मेरो चाहना र अहिलेको प्राप्ति एउटै कुरो हो र - के त्यस बेला पनि मैले केवल उनको तन र मनमात्रै चाहेको थिएँ त - अहिले उनले तन र मन मलाई सुम्पिइन् तर साथ - यो त म उनीबाट पाउन सक्दिनँ र मैले त्यसको आशा पनि गर्नुहुदैन । मैले उस बेला उर्मीको तन र मन नखोजेर प्रेम र साथ खोजेको थिएँ । अहिले त मैले गङ्गाको साथ र प्रेम पाइरहेको छु नि, फेरि किन चाहियो मलाई उर्मीको साथ - यो घर अब मेरो लागि सुरक्षित र उचित छैन । यहाँ नचिताएको कुरो हुन थाल्यो । कुनै कारणबाट यो कुरो हामी दुइबाट अन्य कुनै तेस्रोमा चुहियो भने……….-” मेरो मनमा आइरहेका, सोचिएका तरङ्गले मलाई तर्सयो । उर्मीको माइतीघरको भयावह स्थितिले मेरो मन, मुटु फुलेको थियो डर र त्रासले । त्यसै बेला उर्मी मेरो कोठामा पस्दै बोलिन्, “तिमी अझै स्वाभाविक हुन सकेका छैनौ - के सोचेर लडिरहेका त्यसरी - उठेर हात-मुख धोऊ, मैले चिया बनाइसकेँ ।” “के सोच्नु र - मैले केही पनि सोचेको छैन ।” “झूट किन बोल्छौ - तिम्रो अनुहारभरि कोरिएका वेदनाका धर्सर्ाा नै साक्षी छन्, तिमी आफ्नो मनसँग आफैं डराइरहेका छौ भन्ने कुराको ।” “ती कुरा छोडिदेऊ उर्मी ! अँ आज त्रि्रो ब्रत होइन - नारीहरूको लागि यो तीजको ब्रत त साह्रै महत्त्वपूर्ण हुन्छ भन्छन् । अन्न-पानी नखाई ब्रत बस्ने दिन तिमीचाहिँ बिहानै चिया पिउने कुरा गर्र्छौ नि -” मैले आफ्नो बिछ्यौनाबाट उठ्दै यो प्रश्न गरेँ तर यसको जवाफ नदिई उनी बाहिर निस्किइन् । म पनि बिहानको नित्य कर्मका लागि धारातिर लागें । बेलुकाको घटनाले मलाई घोच्न छाडेन । जति नसम्झूँ र भुलूँ भन्छु झन्-झन् आलो भएर आउँछ । रातभरि एउटा परपुरुषको कोठामा बसेर समय बिताउँदा उनका बुबा-आमाले के सोचे होलान् - हामी सानैदेखिका साथी हौं, उनीहरूको विश्वास मैले जितेको पनि छु, उर्मी र मेरो बीचको सङ्गतलाई उनीहरूले कहिल्यै शङ्का गरेर हेरेनन् भन्दैमा हामीले त्यति ठूलो हेलचेक््रयाइँ त केही गरे पनि गर्नु हुने थिएन । मेरै बुद्धिमा बिर्को लागेकोले त्यस्तो अप्रत्यासित घटना भयो । अब यसको कारणले मैले कति बेइज्जत र अपमान सहनु पर्ने हो कुन्नि - ‘हाम्रो हिन्दू समाजको वास्तविक यथार्थता, आफ्नो सामाजिक, सांस्कृतिक र धार्मिक मूल्य र मान्यतालाई भुलेर नैतिकताको पर्खाल नाघेर गरिएको कुनै पनि कामले इज्जत र नामको सट्टा बेइज्जत र बदनामी नै प्राप्त हुन्छ भन्ने कुरालाई मैले किन मनन गर्न सकिनँ ? हुन त यौवनको उन्मातमा सडकमा आफ्नो रूप, यौवन र उत्ताउलो बैंसको जादु देखाउँदै हिँड्ने युवतीसँग लहसिएको होइन । एउटी नारी महत्त्वाकाङ्क्षा पूरा गर्न उनको उत्कट जिजीविषालाई जोगाउनमात्र मैले त्यो कर्म गरेँ । त्यसमा मेरो प्रयास पनि उति छैन, छँदै छैन भने पनि हुन्छ । धुर्त्याइँ र स्वार्थले प्रेरित भएर मैले त्यसो गरेको पनि होइन भने म किन डराउँ यथार्थतासँग ? म किन भयभित हूँ पापसँग ? यस्तै सोचेर मनलाई सम्झाउँदै मैले हात-मुख धोइसकेँ र कोठामा गएँ । लगत्तै एउटा ठूलो गिलासमा चिया बोकेर उर्मीले प्रवेश गरिन् । कुर्सीमा बसेर ठूलो गिलासमा ल्याएको भरी चिया आधा अर्को गिलासमा खन्याइन् र दुइ कप बनाइन् अनि एक कप मलाई दिइन् र अर्को कपको चिया आफूले लिइन् । “लौ लेऊ चिया । उता बसेर चिया पिउँदा आमाले कराउनुहुन्छ । त्यसैले यति बुद्धि लगाएकी ।” उनले भनिन् । उनको सामुन्नेको कुर्सीमा बसेर चियाको घुट्की निल्दै मैले भनेँ, “उर्मी ! हरेक विवाहित हिन्दू नारी आज तीजको दिन आफ्नो पतिको असल स्वास्थ्य, सफलता र दर्ीघायुको कामना गर्दै दिनभर निराहार बसेर ब्रत लिन्छन्, मन्दिर जान्छन्, पूजा गर्छन् तर तिमीचाहिँ ती सबै कुरालाई बेवास्ता गर्दै चिया पिइरहेकी छ्यौ । त्यसो गर्नु त्रि्रो आस्था र नैतिकताले दिने कुरो हो र -” मेरो प्रश्न सुनेर उनी एउटा व्यङ्ग्यात्मक हाँसो हाँसिन् र बोलिन्, “यही त हो नारीमाथिको शोषण र दमन अनि पुरुषहरूको मपाईंत्व र अहम्ता । पत्नीले दिनभर भोकै र तिर्खै बसेर, दुःख पीडा खपेर ब्रत बस्ता उसको लोग्नेको स्वास्थ्य सप्रन्छ, सफलता हात लाग्छ र दर्ीघायु हुन्छ भनेर परम्परा बसाल्ने को हो ? राम्रो स्वास्थ्य र दीर्घायु हुन त आफूले सर्त्कर्म गर्नुपर्छ, सरसफाइ र खानपिनमा ध्यान दिनुपर्छ । स्वास्थ्यमा हानी आउने गरी जाँड र रक्सी घिचेर हिँड्छ, चुरोट त्यतिमात्र नभएर अन्य लागूपदार्थसमेत सेवन गरेर हिँड्छ अनि पत्नीले उसैको स्वास्थ्य र दीर्घायुको लागि ब्रत बस्नु र? अल्छे लोग्ने सत्प्रयास कहिल्यै गर्दैन, अनि स्वास्नीले ब्रत बसिदिँदा उसको कार्य सफल हुन्छ - आफ्नो लागि आफैंले गर्नुपर्छ । धर्मको नाममा परम्पराको अन्धभक्त हुनु पनि राम्रो होइन । मेरो पतिको त झन् के कुरा गर्नू - विवाह मण्डपमा बसेको बेला थरथरी हात कमाउँदै सिउँदोमा एकमुठी सिन्दूर हालिदिएर र बाबु-आमाले कन्यादान गरेको बेला दान थाप्दैमा उसको सम्पूर्ण कर्तव्य पूरा भएको ठान्ने अनि सधैं आफ्नो आधिपत्य जमाउन खोज्ने र पत्नीलाई दास ठान्ने मान्छे, मैले उसको अधीनमा बस्दा स्वतन्त्रताको अनुभूति कहिल्यै पाइनँ । पराधीनताको पनि त एउटा सीमा हुन्छ नि, अतिचारै त कसैले गर्नुहँदैन नि । त्यति अतिचार खपेर पनि फेरि म उसैको दीर्घायुको कामना किन गरौं ?

रुक्मणी हरण/शिशुपाल वध

रुक्मणी हरण

शिशु से बालक, तरुण एवं युवा होते कृष्ण ने अपनी बाल लीला करते हुये तृणावर्ण, अघासुर, अरिष्टासुर, केशी, व्योमासुर, चाणूर, मुष्टिक तथा कंस जैसे दुष्ट दैत्यों और राक्षसों का वध कर डाला। राधा तथा गोपियों के साथ रासलीला की। यमुना के भीतर घुसकर विषधर कालिया नाग को नाथा। गोवर्धन पर्वत को उठा कर इन्द्र के अभिमान को चूर-चूर किया। अपने बड़े भाई बलराम के द्वारा धेनुकासुर तथा प्रलंबसुर का वध करवा दिया। विश्वकर्मा के द्वारा द्वारिका नगरी का निर्माण करवाया। कालयवन को भस्म कर दिया। जरासंघ को सत्रह बार युद्ध में हराया। चूँकि जरासंघ के पाप का घड़ा अभी भरा नहीं था और उसे अभी जीवित रहना था, इसलिये अठारहवीं बार उससे युद्ध करते हुये रण को छोड़ कर द्वारिका चले गये। इसीलिये कृष्ण का नाम रणछोड़ पड़ा। इस प्रकार कृष्ण युवा हो गये।

कृष्ण के शील व पराक्रम का वृत्तान्त सुनकदर विदर्भ के राजा भीष्मक की पुत्री रुक्मणी उन पर आसक्त हो गईं। विदर्भराज के रुक्म, रुक्मरथ, रुक्मबाहु, रुक्मकेस तथा रुक्ममाली नामक पाँच पुत्र और एक पुत्री रुक्मणी थी। रुक्मणी सर्वगुण सम्पन्न तथा अति सुन्दरी थी। उसके माता-पिता उसका विवाह कृष्ण के साथ करना चाहते थे किन्तु रुक्म चाहता था कि उसकी बहन का विवाह चेदिराज शिशुपाल के साथ हो। अतः उसने रुक्मणी का टीका शिशुपाल के यहाँ भिजवा दिया। रुक्मणी कृष्ण पर आसक्त थी इसलिये उसने कृष्ण को एक ब्राह्मण के हाथों संदेशा भेजा। कृष्ण ने संदेश लाने वाले ब्राह्मण से कहा, "हे ब्राह्मण देवता! जैसा रुक्मणी मुझसे प्रेम करती हैं वैसे ही मैं भी उन्हीं से प्रेम करता हूँ। मैं जानता हूँ कि रुक्मणी के माता-पिता रुक्मणी का विवाह मुझसे ही करना चाहते हैं परन्तु उनका बड़ा भाई रुक्म मुझ से शत्रुता रखने के कारण उन्हें ऐसा करने से रोक रहा है। तुम जाकर राजकुमारी रुक्मणी से कह दो कि मैं अवश्य ही उनको ब्याह कर लाउँगा।"

केवल दो दिनों बाद ही रुक्मणी का शिशुपाल से विवाह होने वाला था। अतः कृष्ण ने अपने सारथी दारुक को तत्काल रथ लेकर आने की आज्ञा दी। आज्ञा पाकर दारुक रथ ले कर आ गया। उस रथ में शैव्य, सुग्रीव, मेघपुष्प तथा बलाहर्षक नाम के द्रुतगामी घोड़े जुते हुये थे। रथ में बैठकर कृष्ण विदर्भ देश के लिये प्रस्थान कर गये। सन्ध्या तक वे विदर्भ देश की राजधानी कुण्डिलपुर पहुँच गये। वहाँ पर शिशुपाल की बारात पहुँच चुकी थी। बारात में शाल्व, जरासंघ, दन्तवक्र, विदूरथ, पौन्ड्रक आदि सहस्त्रों नरपति सम्मिलित थे और ये सभी श्री कृष्ण तथा बलराम के विरोधी थे। उनको रुक्मणी को हर ले जाने लिये कृष्ण के आने की सूचना भी मिल चुकी थी इसलिये वे कृष्ण को रोकने के लिये अपनी पूरी सेना के साथ तैयार थे। इधर जब कृष्ण के अग्रज बलराम को जब सूचना मिली की रुक्मणी को लाने के लिये कृष्ण अकेले ही प्रस्थान कर चुके हैं और वहाँ विरोधी पक्ष के सारे लोग वहाँ उपस्थित हैं तो वे भी अपनी चतुरंगिणी सेना को लेकर द्रुतगति से चल पड़े और कुण्डिलपुर में पहुँच कर कृष्ण के साथ हो लिये।

रुक्मणी अपनी सहेलियों के साथ गौरी पूजन के लिये मन्दिर जा रही थीं। उनके साथ उनकी रक्षा के लिये शिशुपाल और जरासंघ के नियुक्त किये गये अनेक महाबली दैत्य भी थे। रुक्मणी की उस टोली को देखते ही सारथी दारुक ने रथ को उनकी ओर तीव्र गति से दौड़ा दिया और पलक झपकते ही रथ पहरे के लिये घेरा बना कर चलते हुये दैत्यों को रौंदते हुये रक्मणी के समीप पहुँच गया। कृष्ण ने रुक्मणी को उनका हाथ पकड़ कर रथ के भीतर खींच लिया। रुक्मणी के रथ के भीतर पहुँचते ही दारुक ने रथ को उस ओर दौड़ा दिया जिधर अपनी चतुरंगिणी सेना के साथ बलराम उनकी प्रतीक्षा कर रहे थे। पहरेदार देखते ही रह गये।

रुक्मणी के हरण का समचार सुनते ही जरासंघ और शिशुपाल अपने समस्त सहायक नरपतियों और उनकी सेनाओं के साथ कृष्ण के पास पहुँच गये। बलराम और उनकी चतुरंगिणी सेना पहले से ही तैयार खड़ी थी। दोनों ओर से बाणों की वर्षा होने लगी और घोर संग्राम छिड़ गया। बलराम जी ने अपने हल और मूसल से हाथियों की सेना को इस प्रकार छिन्न-भिन्न कर दिया जैसे घनघोर बादलों को वायु छिन्न-भिन्न कर देती है। कृष्ण के सुदर्शन चक्र ने विरोधियों की सेना में तहलका मचा दिया। किसी के हाथ किसी के पैर तो किसी के सिर कट कट कर गिरने लगे। शिशुपाल की पराजय हो गई।

शिशुपाल की पराजय होने पर रुक्मणी का बड़ा भाई रुक्म अत्यन्त क्रोधित होकर कृष्ण के सामने आ डटा। उसने प्रतिज्ञा की थी कि यदि मैं कृष्ण को मार कर अपनी बहन को न लौटा सका तो लौट कर नगर में नहीँ आउँगा। उसने कृष्ण पर तीन बाण छोड़े जिन्हें कृष्ण के बाणों ने वायु में ही काट दिया। फिर कृष्ण ने अपनी बाणों से रुक्म के सारथी, रथ, घोड़े, धनुष और ध्वजा को काट डाला। रुक्म एक दूसरे रथ में फिर आया तो कृष्ण ने पुनः दूसरे रथ का भी वैसा ही हाल कर दिया। रुक्म ने गुलू, पट्टिस, परिध, ढाल, तलवार, तोमर तथा शक्ति आदि अनेक अस्त्र शस्त्रों का प्रहार किया पर कृष्ण ने उन समस्त शस्त्रास्त्रों को तत्काल काट डाला। रुक्म क्रोध से उन्मत्त होकर रथ से कूद पड़ा और तलवार लेकर कृष्ण की ओर दौड़ा। कृष्ण ने एक बाण मार कर उसके तलवार को काट डाला और एक लात मार कर उसे नीचे गिरा दिया। फिर उसकी उसकी छाती अपना पैर पर रख दिया और उसे मारने के लिये अपनी तीक्ष्ण तलवार उठा ली। रुक्मणी व्याकुल होकर कृष्ण के चरणों पर गिर गई और अपने भाई के प्राण दान हेतु प्रार्थना करने लगी। रुक्मणी की प्रार्थना पर कृष्ण ने अपनी तलवार नीचे कर ली और रुक्म को मारने का विचार त्याग दिया। इतना होने पर भी रुक्म कृष्ण का अनिष्ट करने का प्रयत्न कर रहा था। उसके इस कृत्य पर कृष्ण ने उसको उसी के दुपट्टे से बाँध दिया तथा उसके दाढ़ी-मूछ तथा केश तलवार से मूँड़ कर उसको रथ के पीछे बाँध दिया। बलराम ने रुक्म पर तरस खाकर उसे कृष्ण से छुड़वाया। अपनी पराजय पर दुःखी होता हुआ वह अपमानित तथा कान्तिहीन होकर वहाँ से चला गया। उसने अपनी प्रतिज्ञानुसार कुण्डलपुर में प्रवेश न करके भोजपुर नामक नगर बसाया।

इस भाँति भगवान श्री कृष्ण रुक्मणी को लेकर द्वारिकापुरी आये जहाँ पर वसुदेव तथा उग्रसेन ने कुल पुरोहित बुला कर बड़ी धूमधाम के साथ राक्षस विधि से दोनों का पाणिग्रहण संस्कार करवाया।
.....................................................................................

शिशुपाल वध

जरासंघ का वध करके श्री कृष्ण, अर्जुन और भीम इन्द्रप्रस्थ लौट आये एवं धर्मराज युधिष्ठिर से सारा वृत्तांत कहा जिसे सुनकर वे अत्यन्त प्रसन्न हुये। तत्पश्चात् धर्मराज युधिष्ठिर ने राजसूय यज्ञ की तैयारी शुरू करवा दी। उस यज्ञ के ऋतिज आचार्य होता थे।

यज्ञ को सफल बनाने के लिये वहाँ पर भारतवर्ष के समस्त बड़े-बड़े ऋषि महर्षि - भगवान वेद व्यास, भारद्वाज, सुनत्तु, गौतम, असित, वशिष्ठ, च्यवन, कण्डव, मैत्रेय, कवष, जित, विश्वामित्र, वामदेव, सुमति, जैमिन, क्रतु, पैल, पाराशर, गर्ग, वैशम्पायन, अथर्वा, कश्यप, धौम्य, परशुराम, शुक्राचार्य, आसुरि, वीतहोत्र, मधुद्वन्दा, वीरसेन, अकृतब्रण आदि - उपस्थित थे। सभी देशों के राजाधिराज भी वहाँ पधारे।

ऋतिजों ने शास्त्र विधि से यज्ञ-भूमि को सोने के हल से जुतवा कर धर्मराज युधिष्ठिर को दीक्षा दी। धर्मराज युधिष्ठिर ने सोमलता का रस निकालने के समय यज्ञ की भूल-चूक देखने वाले सद्पतियों की विधिवत पूजा की। अब समस्त सभासदों में इस विषय पर विचार होने लगा कि सब से पहले किस देवता की पूजा की जाये। तब सहदेव जी उठ कर बोले -

"श्री कृष्ण देवन के देव, उन्हीं को सब से आगे लेव।

ब्रह्मा शंकर पूजत जिनको, पहिली पूजा दीजै उनको।

अक्षर ब्रह्म कृष्ण यदुराई, वेदन में महिमा तिन गाई।

अग्र तिलक यदुपति को दीजै, सब मिलि पूजन उनको कीजै।"

परमज्ञानी सहदेव जी के वचन सुनकर सभी सत्पुरुषों ने साधु! साधु! कह कर पुकारा। भीष्म पितामह ने स्वयं अनुमोदन करते हुये सहदेव के कथन की प्रशंसा की। तब धर्मराज युधिष्ठिर ने शास्त्रोक्त विधि से भगवान श्री कृष्ण का पूजन आरम्भ किया। चेदिराज शिशुपाल अपने आसन पर बैठा हुआ यह सब दृश्य देख रहा था। सहदेव के द्वारा प्रस्तावित तथा भीष्म के द्वारा समर्थित श्री कृष्ण की अग्र पूजा को वह सहन न कर सका और उसका हृदय क्रोध से भर उठा। वह उठ कर खड़ा हो गया और बोला, "हे सभासदों! मुझे ऐसा प्रतीत हो रहा है कि कालवश सभी की मति मारी गई है। क्या इस बालक सहदेव से अधिक बुद्धिमान व्यक्ति इस सभा में नहीं है जो इस बालक की हाँ में हाँ मिला कर अयोग्य व्यक्ति की पूजा स्वीकार कर ली गई है? क्या इस कृष्ण से आयु, बल तथा बुद्धि में कोई भी बड़ा नहीं है? बड़े-बड़े त्रिकालदर्शी ऋषि-महर्षि यहा पधारे हुये हैं। बड़े-बड़े राजा-महाराजा यहाँ पर उपस्थित हैं। क्या इस गाय चराने वाल ग्वाले के समान कोई और यहाँ नहीं है? क्या कौआ हविश्यान्न ले सकता है? क्या गीदड़ सिंह का भाग प्राप्त कर सकता है? न इसका कोई कुल है न जाति, न ही इसका कोई वर्ण है। राजा ययाति के शाप के कारण राजवंशियों ने इस यदुवंश को वैसे ही बहिष्कृत कर रखा है। यह जरासंघ के डर से मथुरा त्याग कर समुद्र में जा छिपा था। भला यह किस प्रकार अग्रपूजा पाने का अधिकारी है? इस प्रकार शिशुपाल जगत के स्वामी श्री कृष्ण को गाली देने लगा। उसके इन कटु वचनों की निन्दा करते हुये अर्जुन और भीमसेन अनेक राजाओं के साथ उसे मारने के लिये उद्यत हो गये किन्तु श्री कृष्णचन्द्र ने उन सभी को रोक दिया। श्री कृष्ण के अनेक भक्त सभा छोड़ कर चले गये क्योंकि वे श्री कृष्ण की निन्दा नहीं सुन सकते थे।

जब शिशुपाल श्री कृष्ण को एक सौ गाली दे चुका तब श्री कृष्ण ने गरज कर कहा, "बस शिशुपाल! अब मेरे विषय में तेरे मुख से एक भी अपशब्द निकला तो तेरे प्राण नहीं बचेंगे। मैंने तेरे एक सौ अपशब्दों को क्षमा करने की प्रतिज्ञा की थी इसी लिये अब तक तेरे प्राण बचे रहे।" श्री कृष्ण के इन वचनों को सुन कर सभा में उपस्थित शिशुपाल के सारे समर्थक भय से थर्रा गये किन्तु शिशुपाल का विनाश समीप था। अतः उसने काल के वश होकर अपनी तलवार निकालते हुये श्री कृष्ण को फिर से गाली दी। शिशुपाल के मुख से अपशब्द के निकलते ही श्री कृष्ण ने अपना सुदर्शन चक्र चला दिया और पलक झपकते ही शिशुपाल का सिर कट कर गिर गया। उसके शरीर से एक ज्योति निकल कर भगवान श्री कृष्णचन्द्र के भीतर समा गई और वह पापी शिशुपाल, जो तीन जन्मों से भगवान से बैर भाव रखते आ रहा था, परमगति को प्राप्त हो गया। यह भगवान विष्णु का वही द्वारपाल था जिसे कि सनकादि मुनियों ने शाप दिया था। वे जय और विजय अपने पहले जन्म में हिरण्यकश्यपु और हिरण्याक्ष, दूसरे जन्म में रावण और कुम्भकर्ण तथा अंतिम तीसरे जन्म में कंस और शिशुपाल बने एवं श्री कृष्ण के हाथों अपने परमगति को प्राप्त होकर पुनः विष्णुलोक लौट गये।
.....................................................................................

धर्म

मानव–संस्कृतिको मूल आधारः धर्म

डा. तुलसी भट्टराई

पूर्वीय जीवन दर्शनका चार पुरुषार्थ मानिएका छन्– धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष । पूर्वीय जीवन–जगतमा यी पुरुषर्थ–चतुष्टयको अत्यन्त ठूलो महत्व रहेको छ । पुरुषर्थको पूर्णतामा धर्मको प्रमुखता हुनु नै यसको विशेषता हो, पूर्वीय जीवन दर्शनको वास्तविकता र मर्म बुझ्नु धर्मको स्वरुप जान्नु आवश्यक छ । पूर्वीय दर्शनमा धर्मको तात्पर्य ईश्वरको कुनै नाम, रुप र त्यसको उपासनाको कुनै विशेष विधिमा मात्र आधारित रुढिवादी सम्प्रदाय विशेष होइन । पाश्चात्य जगत्मा मात्र यस्तो एउटा नाम विशेष, अथवा रुढि परम्परासँग सम्बद्ध मान्यतालाई धर्म भन्ने गरिन्छ । पूर्वीय जगत्मा यसरी एउटा ईश्वरीय नाम विशेष अथवा कुनै महापुरुष आदिका मतना चलेको मान्यतालाई धर्म भनिदैन– त्यो वस्तुतः सम्प्रदाय कहलाउँछ । एकाङ्गी विषय सम्प्रदाय मानिन्छ । यस्ता न त रुढीवादी परम्परामा आधारित हुन्छन् र पूर्णतया एकपक्षीय एउटा समुदाय विशेषसँग सम्बद्ध हुन्छन् ।

धर्म ः धारणगर्नु, ग्रहणगर्नु कुनै विशिष्ट व्यक्ति, महापुरुष, पूजनिय व्यक्तित्व, आदर्श ग्रन्थ आदिका माध्यमबाट पालना गरिने कर्तव्य व्यवहारको नाम– धर्म हो । जुन काम गर्नाले अरुको भलाई हुन्छ, पीर पर्दैन, आत्मतृप्त मिल्छ, सर्वजनहितकारी काम हुन्छ– त्यसको अन्तस्र्वरुप धर्म हो । न्याय, कर्तव्य, विवेक, सदाचार, नैतिकता एवं इमान्दारीपूर्वक गरिने काम र यसबाट उत्पन्न भावको नाम धर्म, कसैलार्य नबिझाउने भलो हुने काम गर्नु धर्म हो । शास्त्रीयसार–परोपकार धर्म हो । धर्ममानव निर्मित होइन, वस्तुतः मानव स्वीकृत र गृहीत विषय हो । आफ्नै भलाईका लागि आत्मविकासका निम्ति गृहीत र स्वीकृत विषय हो धर्म । धर्म अनापदिकालदेखि सनातन रुपमा अनवरत चल्दै आएको छ । कोशी गंगा प्रवाह हो धर्म । अनन्त र निरन्तर प्रवाहमान–नित्य नवीनतावाहक तत्व धर्म ।

धर्म जविनको एउटा व्यापक आस्था हो । धर्म मनुष्य जीवनका संस्कृतिको आधार हो । मानव जीवनका समग्र पक्षलाई धारण गर्ने क्षमतावान् तत्वलाई ‘धर्म’ भनिएको हो । धारणत् धर्म समस्त मनुष्य जीवनका संस्कृतिको आधार हो । मानव जीवनका समग्र पक्षलाई धारण गर्ने क्षमतावान् तत्वलाई धर्म भनिएको हो । धारणत् धर्म समस्त मनुष्य–जीवनको आधारभूमि यो धर्म ईश्वरको कुनै एउटा नाम, रुप र उपासनाको कुनै एउटा विधिभित्र सीमित हुन सक्दैन । धर्मभित्र मनुष्य जीवनका सबै मूलतत्व निहित हुन्छन् । धर्मद्वारा मनुष्य पशुबाट पृथक भएर मनुष्यत्व ग्रहण गर्दछ । त्यसैले मानवीय जीवन र संस्कृतिका अनेकौँ आवश्यक गुण यसमा सन्निहित छन् धर्मशास्त्रकारहरुले यी तत्व र गुणहरुको विविध रुपले निरुपण गरेका छन् । मनुस्मृतिमा धर्मका दश लक्षण देखाइएको छन्–

धृतिःक्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रिय निग्रहः

धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ।

(मनुस्मृति ६६÷६)

अर्थात– धृति, क्षमा, दम, अस्तेय, शौच, इन्द्रियनिग्रह, धी, विद्या, सत्य, अक्रोध– यी दशवटा धर्म लक्षण मानिएका छन् ।

धृति ः को अर्थ हो धैर्य । धैर्य धर्मको आधार हो । यो मनुष्यको आत्मसंयम– प्रकृतिनियन्त्रणको सूचक हो । यसको निग्रह नै मनुष्य संस्कृतिको आधार हो यसैकारण धृति (धैर्य) धर्मको भूमिका हो । प्रकृतिको संस्कारबाट धर्म र संस्कृतिको उदय हुन्छ । सम्पूर्ण मानव प्रकृतिको नियन्त्रक र सञ्चालक भएको हुँदा ‘धृति’ धर्मको प्रमुख आधार तत्व हो ।

क्षमा ः मानव व्यवहारमा धृतिलाई अभिव्यक्त गर्ने काम क्षमाले गर्दछ । क्षमा– भन्नाले सहनशीलता र सहिष्णुता– गुणको बोध हुन्छ । सामाजिक व्यवहारमा मनुष्यका धैर्यको परिणाम सहिष्णुता हो । अरुको दोष, अपराध जस्ता कुराहरुबाट कुनै प्रतिक्रिया–प्रभाव ग्रहण नगर्नु– क्षमा दिन सक्नु मानवको अति ठूलो गुण हो । मानव प्रतिक्रियाको प्रेरणा र क्षमता दुईवटै प्रकृतिगत हुन् । मनुष्यको उच्चता–श्रेय, संयम र सहिष्णुतामा निहित छ । धृति यस संयमको जग हो र क्षमा संयमको व्यवहार हो !

दम ः इन्द्रिय दमनको नाम हो–दम । दम रोक्नु, दबाउनु हो । मनुष्यका प्राकृतिक प्रतिक्रियाहरुको आवेग इन्द्रियहरुको उद्वेगद्वारा प्रकट हुन्छ । क्षमा मूलतया मनको वृत्ति हो । परन्तु उसको अभिव्यक्ति जुन प्रकृति नियन्त्रणमा हुन्छ त्यो बाह्य रुपमा इन्द्रियहरुको आवेगलाई रोक्नु हो । यसै रोक्ने प्रक्रियालाई दम भनिन्छ । दम–क्षमाको व्यवहार तन्त्र हो । इन्द्रियहरुका वाह्य दमनले गर्दा उत्पन्न कारण र फल दुवै आन्तरिक र मानसिक बन्न पुग्दछन् दमनको स्वरुप–शान्ति र लक्षणसंयम हो । यसरी मानसिक शान्ति शम हो र शम नै दम हो । शम–दमको मानसिक पक्ष हो । यी दुवैको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध छ । शम र दम युग्म स्वरुप हुन् ।

अस्तेय ः को अर्थ चारी नगर्नु । अर्काको चीज सम्पत्ति आदि छलछाम गरेर अथवा बलपूर्वक लैजानु चोरीको स्पष्ट र स्वीकृत रुप हो । चोरीको वास्तविक अर्थ धन–सम्पत्तिप्रतिको अनुचित लालसा कामना गर्नु हो । मूलतया आर्थिक अषन्तोषले गर्दा चौर्य इच्छा जागृत हुन्छन् आर्थिक अभावबाट पीडित भएर चोरीमा संलग्न व्यक्ति सामाजिक दृष्टि एवं न्यायको दृष्टिबाट अपराधी ठहरिए पनि यथार्थमा चोर र अपराधी ती व्यक्तिहरु हुन् जसले आफ्ना आवश्यकता भन्दा बढी सञ्चय गरेर अरुको समेत भाग हर्दछन् । विधि–विडम्बना यस्तो छ ती चोर अरुको भाग हरण गर्नेहरु नै साहू, धनीमानी सामाजिक प्रतिष्ठा प्राप्त गर्ने ठूला व्यक्ति बनेका हुन्छन् । मानवीय संस्कृतिको एउटा मुख्य विडम्बना हो यो । पछि गएर यस विषयमा संशोधन हुँदै जाला । याथार्थमा अस्तेय भन्नाले आर्थिक सन्तृष्टि हो । वास्तवमा कुनै पनि व्यक्तिले आफ्नो निश्चित आवश्यकताको परिपूर्ति भएपछि अरु धेरै संग्रहको कामना नगर्नु ‘आस्तेय’ हो । वैभव–धनधान्यादिको आकांक्षामा आश्रित व्यापार ‘स्तेय’ (चोरी) मान्छि । सन्तोष, धृति, क्षमा आदि प्राप्तिका निम्ति पनि ‘आस्तेय’ आवश्यक छ । जीवनमा असहिष्णुता र अधैर्यले नै अनुचित लोध–लिप्सा बढाउँछ ।

शौच ः को अर्थ हो पवित्रता । यो पवित्रता शरिरको बाह्य पवित्रता मात्र होइन । शौचको वास्तविक तात्पर्य मनको आन्तरिक पवित्रता हो । यस्तो पवित्रता विचार र भावनाको परिष्कारबाट प्राप्त हुन्छ । दम र शम जस्तै शोचका पनि बाह्य र आभ्यान्तर रुप परस्पर आश्रित छन् ।

इन्द्रियनिग्रह ः यसको अत्यन्त महत्व छ मनुष्य जीवनमा । इन्द्रियहरुको आवेग रोक्न नसक्ने व्यक्तिले कहिल्यै पनि जीवनमा सुख–सन्तोष प्राप्त गर्न सक्दैन । इन्द्रियहरुलाई आफ्नो अधीनमा राखेपछि समाजमा शिष्ट–सभ्य व्यवहार गर्न सकिन्छ । माथि उल्लेख भएका अरु तत्वहरु यसैभित्रका स्वरुप हुन् भने हुन्छ, अझ सजिलै गरी बुझ्ने हो भने संयमको अर्को नाम हो– इन्द्रियनिग्रह । वास्तवमा इन्द्रियनिग्रहकको नाम सभ्यता पनि हो ।

धी ः को तात्पर्य– धारण गर्न सक्ने वृद्धि हुनु । तत्वज्ञान हुनु । सङ्कल्प–विकल्प तर्क वितर्क आदि अनिर्णित स्थितिमा दृढ–निश्चय गर्न सक्ने र यपयुक्त निर्णयलाई जीवनको निश्चित निष्ठा बनाउने बृद्धि ‘धी’ अर्थात आत्मज्ञानको आधार हो । सुसंगठित चरित्र, निश्चय निष्ठाको माध्यम ‘धी’ हो । राम्रो प्रज्ञालेमात्र विभिन्न आवेगलाई रोक्न सक्छ ।

विद्या ः ले धी अथावा बृद्धिको विकास गर्दछ । विद्या भनेको आत्मज्ञान हो । आत्मज्ञान युक्त विद्या अत्य समस्त लक्षहरुको पनि आधार हो ।

सत्य ः विद्याको सार हो । प्रज्ञाको आलोकीय शिखर समान सत्यले सम्पूर्ण जीवनपथलाई प्रकाशित गर्दछ । ‘सत्य’ केवल यथार्थ बाह्य प्रवचन मात्र होइन । वस्तुतः मन–वचन र व्यवहारको एकरुपता र सरलता नै सत्यको प्रमुख लक्षण हो ।

अक्रोध ः क्रोध नगर्नु । अक्रोध–क्षमाकै अर्को उदाहरण हो । अक्रोध वैरभाव, इष्र्या, विद्वेष, कलह आदि जन्माउँछ । क्रोध नै मनुष्यको सबैधन्दा ठूलो शत्रु मानिएको छ । त्यसकारण अक्रोध–रिस आवेगबाट मुक्ति हुने अवस्था नै जीवनको सफल र सार्थक पक्ष हो र ठूलो धर्म पनि हो ।

यसप्रकार–धर्मका उपयुक्त दशवटै लक्षणहरु परम्परा प्रभावित र आश्रित छन् । कुनै पनि एकको अभावमा अरु अधुरै रहन्छन् ।

‘धर्म’ भन्ने विषय जीवनको एउटा व्यापक संस्कार हो । यो कुनै परिभाषा वा लक्षणहरुभित्र अटाउन सक्तैन तापनि यी तत्वहरु धर्मका द्वारसम्म पुग्ने माध्यमहरु हुन् जीवनका सम्पूर्ण परिस्थितिहरु अनन्त भए झैँ धर्मको स्वरुप पनि अनन्त छ । धर्म– मानवीय वृत्ति हो । लक्षणहरुद्वारा इन्द्रियहरुका विभिन्न आवेग–प्रत्यावेग रोकेर मानवलाई मानवीय व्यवहार प्रदान गरिने हुँदा यी लक्षणको महत्व धेरै छ । सचेलत र संयम नभइकन मानवीयता प्राप्त हुन सक्तैन । मानवीयता धर्मको स्वरुप हो । यी दशलक्षण धर्मका विभिन्न साधन हुन् । मानिसले यी लक्षणहरुको क्रामिक साधना गरेर इन्द्रजयी हुन सक्नुपर्छ । इन्द्रियजयी व्यक्ति नै सदा समग्र कार्यमा विजयी हुन सक्छ । धर्मको पालना भनेकै यही हो । हिंसा नगर्नु, चोरी नगर्नु, सधैँ सत्य बोल्नु, शुद्ध आचरणमा बस्नु अनि इन्द्रियहरु नियन्त्रणमा राख्नु । प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो जीवनमा यति मात्रै गर्न सक्ने हो भने धर्मको भण्डार नै प्राप्त हुन्छ भनेर ठूला ठूला ज्ञानी ध्यानीहरुले बताएका छन् ।



विश्वका वैदिकहरुलाई एकै सूत्रमा आबद्ध गरौँ !

वेद साधारण मानवीय कल्पनाको वस्तु होइन स्वयं परब्रह्म–परमात्माबाट प्रवाहति भएको ज्ञानगङ्गा हो अतः वेदलाई अपौरुषेय भनिन्छ । वैदिकशास्त्रमा हिन्दूहरुको विश्वास छ वेद स्वयंमा परमात्माका अनुग्रहमा ब्रह्माजी र अन्य वैदिक ऋषिमुनीहरुमार्फत् चलिरहेको श्रृष्टि चलाई राख्ने कार्यको चिन्तन पथप्रदर्शक हो, ज्ञानचक्षु हो र एक व्यवस्थित सामाजि संविधान हो ।

यो संविधान सफलिभूत बनाउन परासर र वेदव्यासद्वारा वेदलाई सम्यक ढङ्गले विभाजन गरिदिनुभयो । त्यसैका आधारमा गृहसूत्रादि नियमहरु निर्माण भए । त्यसै श्रुतिपरम्पराका आधारमा पछि अठ्ठार पुराणहरु, महाभारत आदि शास्त्र र उपनिषदादि अमोध निधिहरुसाथै ज्योतिष, तन्त्र, मीमांसा, दर्शन आदि शास्त्रहरु पनि निर्माण एवं वृद्धि हुँदैगए । भविष्यका मानवसमाजको सुसञ्चालनमा सजिलो होस् भन्ने विचारबाट मानव जीवनोपयोगी हुनेगरी वेदकै आधारमा धर्मशास्त्रादि तयार गराई आजसम्म त्यसकै आधारमा सनातन कर्मकाण्डहरु चल्दै परिमार्जन गर्दै र युगानकूल हुँदै आएको सर्वविदितै छ । यजुर्वेदको यो महामन्त्र साक्षि छ । ‘नान्यः मन्था विद्यतेयनाय’ धर्म, अर्थ, काम र मोक्षका निमित्त वैदिक, सनातन धर्मलाई छोडेर अर्को सुगम र परिष्कृत बाटोको विकल्प छैन ।

वैदिक सनातन मातृकुक्षभन्दा पनि अति उत्तम मन्दिर हो ः अनन्त कालदेखि चलिआएको वेदरुपी वृक्षबाट फैलिएको सनातनी हाँगाहरुलाई आत्मसात गरेर हाम्रा महान मनीषिहरुले खोज गरेका, मानवोचित मानेर कायम गरेका एवं तत्कालीन परिवेशमा समुचित ठह¥याएर चलाइएका सबै सनातन परम्पराहरु धर्मका रुपमा हाम्रासाथमा अवस्थित छैन तसर्थ यो सनातन परम्परा विज्ञान र दर्शनहरुले आँकलन गरेको आकाश समान अनन्त छ । सत्यरुपी हीरामोतीले निर्माण गरेको र ज्ञानरुपी सुवर्णको छाना लगाएको यो हाम्रो वैदिक सनातनरुपी घर उत्तम मानवीय पहिचानका लागि मातृकुक्षभन्दा पनि अति उत्तम मन्दिर हो ।

प्राचीनकालमा वैदिक धर्मानुयायी ऋषिमुनि, तपस्वीहरुप्रति भएका दानवी दुस्प्रयास, पुराण एवं इतिहासहरुमा उल्लिखित भएका छन् । औरङ्गजेव जस्ता दुष्टात्मा अतिक्रमणवादीहरुमा प्रयासबाट समाप्त हुनलागेको वैदिक सनातन परम्परालाई श्री आद्य शङ्कराचार्यका भगिरथ प्रयासबाट वचाएका इतिहासका पानाहरु हामीसँग हाम्रा मार्गनिर्देशकका रुपमा खडा छन् । त्यस्तै गुगीन आवश्यकताअनुसार रामानुजाचार्यलगायतका धार्मिकजनहरुबाट विविध सम्प्रदाय खोली रक्षा गरिएको र स्वामी विवेकानन्द, दयानन्द सरस्वतीलगायतका महामनीषिहरुले पनि कठोर तपस्या र तत्जन्य सुपरिस्कारयुक्त प्रयोग गरेर वैदिक सनातनको रक्षा एवं उन्नयनको महत्तम कार्य गरेको श्वार्णाक्षरमा लिखित इतिहास हामीसँग साक्षी छ ।

स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो मयावह ः आज हामी वैदिक हिन्दूहरुले आफू आफूमा मैत्रीभाव एवं समन्वयात्मक सम्बन्ध राखी हातेमालो गरेर अघि बढ्नुपर्ने आवश्यकता छ । धर्म परिवर्तन, माता परिवर्तन गर्नु समान हो । यो कर्म निषेध छ भन्ने र ‘स्धर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः’ जस्ता ज्ञानवर्धक सूक्तिहरुका व्यापकताका माध्यमले वैदिक हिन्दूहरुलाई सुदृढ र व्यापक बनाउँदै धर्म परिवर्तन जसता अनुचित कृत्यलाई निरुत्साहित गराउन पछि नपरौँ ।

हामीले दृष्टि दिनुपर्ने अत्यावश्यक कुराहरुमा यदाकदा इतरवैदिक धर्मको बाहुल्य भएका मुलुकहरुमा रहेका अल्पसंख्यक वैदिक हिन्दूहरुमाथि भइरहेको अपमान, हिंसा, हत्याजसता पीडाहरु, दुःखहरु पनि हो । अन्यान्य सम्प्रदाय र धर्महरुका अतिक्रमणले आजको विश्वमा यो उपक्रम दिनानुदिन बढ्दै गइरहेको बुझिन्छ । हामीले युग दायित्वलाई बुझेर समयमै समुचित कदम चाल्न सकेनौ भने यस हिमाली भूभागमा पनि त्यस्तो गति भोग्नु नपर्ला भन्न सकिन्न । अतः कहिल्यै हाम्रो नेपलमा त्यस्तो दुर्दिन नआओस भन्ने विचारबाट जातिपाति, छुवाछुत जस्ता आन्तरिक कुभावना हटाई वैदिक सनातनहिरु जो, जतिछौँ एकसूत्रमा आबद्ध भई धर्म परिवर्तनकारीहरुलाई परास्त गरौँ; ‘संघे शक्ति कलौयुगे’ लाई वसतुतः साकार पार्दै ‘समस्त वैदिक सनातनीहरु एक हौँ’ भन्ने प्रण गरौँ ।

‘वैदिक उद्बोधनका मार्गमा अघि बढौँ !’ ः हामी वैदिक सनातन धर्मालम्बीहरुका बीचमा विद्यमान जातजाति, उचनीच जस्ता भेदभावको अवैज्ञानिक प्रयोगले गर्दा गुण कर्मका लागि भउको भेदलाई जातिका रुपमा लगिएको र तत्जन्य प्रभावबाट परिणतिले गर्दा समदर्शी पण्डितहरु पनि अन्तरात्माको विवेक एवं बृहत मानवीय संवेदनामा पछि परेको देखिन्छ ।

हामी वैदिक सनातनीहरुले यस परिप्रेक्षमा सबैलाई मान्यहुने गरी ‘कलौ तन्त्रोदिता मन्त्रा’ जस्ता उक्तिलाई साकार गराउन तन्त्र र पौराणिक पद्धतिद्वारा प्रचलित भाषाका कर्मकाण्ड विधिका ग्रन्थहरु तयार गराई तमाम वैदिक हिन्दूहरुलाई आहरशुद्धि, कृयाशुद्धि, व्यवहारशुद्धिका माध्यमबाट तदनुकूलको कर्मकाण्ड प्रशिक्षण दिलाई, मन्दिरप्रवेश गर्न, हवन, श्रद्धादि क्रिया, र वैदिक उद्बोधनको मार्गमा अघि बढौँ !’ भन्ने भावनालाई साकार पार्नु परको छ ।

विश्वस्तरमा नै वैदिक सनातनको नेतृत्व प्रदान गरौँ ः हाम्रो मुलुकमा धर्म सापेक्षताको संवैधानिक संरक्षण छ । हाम्रो संरक्षक हिन्दू सम्राटका रुपमा संवैधानिक राजा होइवक्सन्छ र प्राचीनकालदेखि नै हिमाली संस्कृतियुक्त नेपालभूमिमा धर्म र संस्कृतिको प्रतीकका रुपमा राजतन्त्रात्मक सत्ता आजसम्म चलिरहेको छ । यो हामीलाई अत्यन्तै अनुकूल स्थिति हो । पशुपतिनाथ जस्ता धर्मका उच्चतम धरोहर पनि हाम्रै देशमा रहेका छन् । हिमवतखण्ड पवित्र भूमि नेपालको गौरवगाथा विविध ग्रन्थहरुमा वर्णित छन्–

कृते सत्यवती ज्ञेया त्रेतायांच तपोवती ।

द्वापरे मुक्तिसोपान कलौ नेपालीका पुरी ।।१।।

सत्ययुगमा नेपालको नाम सत्यवती थियो, त्रेतायुगमा तपोवती भयो, द्वापरयुगमा यस देशको नाम मुक्तिपुरी भयो र कलियुगमा नेपालपुरी नामले पशुपतक्षेत्रका रुपमा पावन र प्रसिद्ध भयो ।

पशुपति समो लिङ्ग वागमती समोनदी ।

गुह्यकाली समोपीिठ नास्ति ब्रह्माण्ड गोलके ।।२।।

–हिमवतखण्ड नेपाल महात्म्य

ज्यातिर्लिङ्गमा पशुपति समान पृथ्वीमा अर्को लिङ्ग छैन, वागमतीसमान उत्तम र गह्यकाली समान अर्को उत्तम पीठ विश्व ब्रह्माण्डभरिमा छैन । यस्तो पवित्र भूमि नेपालमा हामीलाई वैदिक सनातन धर्मरक्षाका लागि यथेष्ट अनुकूलता छ । यस परिप्रेक्ष्यको उचित सदुपयोग गर्दै वैदिक सनातनको रक्षा, उन्नयन र विस्तार गर्नु हाम्रो परम दायित्व हो ।

वैदिक सनातन कर्मकाण्ड महासंघको राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय तहमा सङ्गठन विस्तार गरी यसका माध्यमबाट सम्यक प्रचार–प्रसार, प्रशिक्षण यज्ञहरु गर्दै विश्वका वैदिकतालाई एकै सूत्रमा आबद्ध गरी विश्वस्तरमा नै वैदिक सनातनको नेतृत्व प्रदान गरी वैदिक सनातन हिन्दू राष्ट्र नेपालको गौरव बढाउन पाछि नपरौँ ।

नेपाली दाजु–भाई, दिदी–बहिनीहरु ! वैदिक सनातन कर्मकाण्ड महासंघ नेपालको पुनरुत्थान र जागरण गर्ने उद्देश्य लिएर आरम्भ गरिएको यो पुनीत महायज्ञमा सहाभागी भई यस महासंघको २०६५ पौषमा जारी गरीएको वैदिक सनातन कर्मकाण्डसम्बन्धी काठमाडौँ घोषणालाई साकार पार्ने सतत कार्यमा संलग्न हुन समस्त धर्मप्रेमी, सज्जन महानुभावहरुमा यो निवेदन समर्पण गर्दछु । अस्तु ।



धर्म र कर्मकाण्डमा सामयिक सुधारको आवश्यकता

धर्म र कर्मको जन्म समयअनुसार हुन्छ । समय र परिस्थितिमा परिवर्तन हुँदै गएपछि स्वभावैले धर्म र कर्ममा पनि परिवर्तन हुँदैजान्छ । यो कुरा संसारमा आजसम्म अस्तित्वमा आएका सबै धर्महरु र तिनीहरुसँग सम्बन्धित कर्मकाण्ड अथवा मानवजातिले गर्ने सबैखाले कर्म (काम) हरुमा प्रष्ट रुपले देखिँदै आएको छ ।

वैदिककालको पूर्वाद्र्धमा धर्म यज्ञ–प्रधान थियो । शुरुका देवताहरु अग्नि, वायु, नदी, सूर्य, चन्द्र सोमलता आदि प्राकृतिक तत्व थिए । यज्ञ पशुबलिमा आधारित थियो । अजामेध, अश्वमेध, गोमेध आदिको व्यापक प्रचलन थियो । त्यसबेला वैदिक आयआर्जनहरु जंगली घुमन्ते अवस्थामा थिए । प्राकृतिक फलफूल, कन्दमूल र शिकारबाट देवताको पूजा गर्ने चलनबाटै यज्ञको विकास भएको हो ।

पशुपालक चरणमा प्रवेश गरेपछि पनि लामै समयसम्म उनीहरुको धर्म, यज्ञ र बलिप्रधान नै रह्यो । जब उनीहरु कृषिको चरणमा प्रवेश गरे, तिनको आहारमा जौ, गहुँ, मास, मुग आदि अन्न सामिल हुनथाले । कृषिको विकासनिम्ति गोरुले जोत्नुपर्ने, गाडा तान्नुपर्ने, घोडामा चढेर शत्रु कबिला र जंगली जन्तुहरुबाट आफ्नो र खेतीको रक्षा गर्नुपर्ने जस्ता समस्या आए । त्यसबेला कृषिमा अघि बढेका कबिलाहरुले पशुबलिको सट्टा अन्नको चरु होमेर यज्ञ र पूजा चलाउन थाले ।

कृषिको पहिलो चरण (भष्मखेतीको चरण)मा उनीहरुले आफ्ना पूर्वजहरुलाई देवताको रुपमा पुज्न थाले । त्यसबेला इन्द्र, वरुण, यम आदि देवता देखापरे । इन्द्र र यम शुरुमा आर्यहरुकै गणका नेता थिए । उनीहरु गणहरुसँग सँगसँगै हिँड्थे, सँगै खान्थे । जब पूर्वजन्म र परजन्म इहलोक र परलोकको कल्पना भयो तब इन्द्र स्वर्गका र यम नर्कका अधिपति बनाइए । समाजमा कृषिको विकास हुन थालेपछि इन्द्रलाई वर्षाका देवताको पनि मान्यता दिईयो । समाजमा श्रमविभाजन र दासप्रथा बढेपछि र शिल्पको विकास हुन थालेपछि ब्रह्माको मान्यता स्थापित भयो ।

समाजको विकास त्यहाँसम्म आइपुग्दा पनि पुरानो पशुबलिमा आधारित यज्ञ प्रथाका अवशेषहरु बाँकी थिए । ती कुरा समाजको विकासमा बाधक बन्न थाले र त्यसको विरोध बढ्नथाल्यो । पशुको मासुका ठाउँमा दूध, दही र घ्यूलाई आहार बनाउने पशुलाई खेती, यातायात आदितिर लगाउने अभियानलाई तीव्र पार्न गोपालक कृष्ण र हलंधर बलराम देखापरे । त्यहाँसम्म पनि इन्द्रहरु यज्ञ र पशुबलिकै पक्षमा थिए । यसै द्वन्द्वले इन्द्र र कृष्णका बीचमा यद्ध भयो । इन्द्र संस्कृतिले हा¥यो, कृष्ण संस्कृतिले जित्यो । त्यसपछि समाजका निम्ति उपयोगी काम गर्ने वीर योद्धा र ज्ञानीजनहरु न्यूँदै नै देवताका रुपमा सम्मानित र पूजित हुनथाले ।

पशुहरुको रक्षा र युद्ध, हिंसा आदिका विरोधकाबाट समाजमा शान्ति स्थापित भई कृषि शिल्प, उद्योग र व्यापारको विकास हुनसक्थ्यो । समाजको यसै आवश्यकताले मानव चिन्तनमा नयाँ सोचहरु आउनथाले । कृष्ण संस्कृतिको अझ व्यापक र विकसित रुप विष्णु संस्कृति हो । समाज धनधान्यकी लक्ष्मीले समृद्ध हुनथालेपछि लक्ष्मीका पति रुपमा विष्णु देवता स्थापित भए । चिन्तनहरु अझ अगाडि बढे । दर्शनका विविध शाखाहरु देखापरे, समाजमा धेरै देवताको स्थिति देखिएपछि त्यसले पनि मतमतान्तर जन्माएकाले मानिसको चिन्तन र माग एकेश्वरवादतिर ढल्कियो । यसै सोचले सर्वव्यापी ईश्वरको धारणा जन्म्यो । वैदिक ऋषिहरुले गाउन थाले “ईशावास्य मिदंसर्वं यत्किञ्च जगत्यां जगत् ।” (संसारमा जे जति छ स्वतः ईश्वरमा छ ।) यसै सोचले नै उपनिषद्कालीन दार्शनिक आन्दोलनलाई अघि बढायो । यही चिन्तन अझअघि बढेर केही सगुणपक्ष भएको इश्वरभन्दा पनि माथि निर्गुण ब्रह्मको चिन्तन आयो र ‘सर्ब ब्रह्ममयं जगत्’ को उद्घोष भयो ।

उपनिषद्काल अध्यात्मकवादभित्रको वैदिक द्वन्द्व यज्ञमार्गी नयाँ ब्रह्मचिन्तनको बीचमा थियो । अर्को अर्थमा भन्दा यो द्वन्द्व पुरानो चिन्तन आर्थिक व्यवस्था र नयाँ व्यवस्थाका बीचमा दार्शनिक द्वन्द्व थियो ।

त्यस कालमा मानव चिन्तनका अर्का पक्षमा भौतिक वा लोकायतिक धारा पनि समानान्तर रुपले आइरहेको थियो । त्यस विचारले पूर्वजन्म, पुनर्जन्म, स्वर्ग, नरक, इश्वर ब्रह्म आदि कुनै कुराको अस्तित्व स्वीकार्दैनथ्यो । त्यसले प्राकृतिक नियमले भौतिक तत्वबाटै सृष्टि, विकास र विनाश हुन्छ भन्थ्यो । यी दुई खेमाका विचारहरुको द्वन्द्वले नै मानव चिन्तनले निरन्त। प्रगति गरेको हो । यी दुई विचारको कडा टक्कर हुँदा गौतम बुद्धले बीचको बाटो (मध्य मार्ग) अघि सारेर सामाजिक सुधारको आनदोलन अघि बढाए । त्यो कति प्रभावशाली थियो भन्ने कुरा त्यसको आजसम्मको लोकप्रियताले पनि देखाएको छ । बौद्ध र जैन चिन्तनका प्रभावले कट्टर पुराना वैदिक मार्गीहरु र वर्ण व्यवस्था (जातपात छुवाछूत) का समर्थकहरु पनि केही धार्मिक सुधार गर्न बाध्य भए । त्यसबेला वर्ग व्यवस्थालाई निकै लचिलो रुपमा प्रस्तुत गर्न थालियो । वैदिक कालदेखि बाहिरकालाई पनि वर्णव्यवस्थामा सामेल गर्न थालियो । यसबाट वैदिक धर्मका मार्गमा धेरै सुधारहरु भए ।

अर्का चरणमा पुग्दा बुद्ध विचार र लोकायति विचारहरुका विरुद्ध कट्टरतावादीहरु संगठीत भएर अघिसरे । आफ्नो उद्गम भूमिमा बौद्ध दर्शन र धर्म शिथिल हुन थाल्यो तर त्यो बाहिरी मुलुकमा बढ्दै गयो । त्यसपछि धर्म र कर्मकाण्डमा नयाँ नयाँ रुढि थपिदै गए । अझ मुसलमानी आक्रमणपछि त वैदिक धर्म र कर्मकाण्डमा तन्त्रमन्त्र र पूजा–पाठका यति धेरै जटिलता थपिदै गए कि तिनलाई बुझ्न र विश्लेषण गर्न पनि निकै गाह्रो छ । सम्पूर्ण मध्ययुग धर्म कर्मकाण्डका यिनै जटिलता र संकीर्णंताको युग थियो ।

त्यसबेला नेपाल र भारततिर मात्र हैन यूरोप र अरब क्षेत्रका ईसाई र इस्लामी धर्महरमा पनि त्यस्तै कट्टरता, संकीर्णता र जटिल कर्मकाण्डहरु बढेका थिए । त्यसैले पुरानो संकीर्ण ईसाई क्याथोलिक धर्ममा सुधार आन्दोलन चल्यो र सुधारवादी प्रोटेस्टेन्ट धर्म संघर्षमा उत्रियो । इस्लाममा पनि सम्राट अकबर आदि जस्ता व्यक्तिहरुले धर्म सुधारमा जोड दिए ।

अहिले हामी वैदिक धर्मको पछिल्लो चरण (जसलाई अहिले हिन्दू धर्म भनिन्छ) मा छौँ । अहिलेको विश्व विज्ञानको चारम उत्कर्षको युगमा छौँ । मध्ययुगीन धार्मिक कट्टरता र संकीर्णता समाजको विकासमा बाधक बन्न थालेको छ । अहिले भारत, नेपाल र वरपरका केही मुलुकमा बाहेक विश्वका विकसित कुनैपनि मुलुकमा जातपात छुवाछूतको भेद छैन । यही जातपात, ऊचनीच, छुवाछूत र कट्टर संकीर्णताका कारणले भारत र नेपालतिर ईसाई र इस्लामी विचारहरुले फैलने आधार पाएका हुन् । अहिले त्यो विस्तार झन् बढ्दो छ । यदि हिन्दू धर्मले आफूमा मर्याप्त सुधार गर्न सकेन भने त्यसले आफूलाई क्रमशः खतम गर्दै लैजानेछ र त्यस ठाउँमा बाहिरी धर्महरुको हैकम कायम हुनेछ ।

यसै स्थितिलाई ध्यानमा राखी विग शताब्दीमा ब्रह्म समाज, आर्य समाज आदि जस्ता धार्मिक सुधारका आन्दोलन चलेका हुन् । मानवता, मानव अधिकार, कानूनी समानता, आर्थिक, स्वतन्त्रता, जातीय भेद र लैङ्गिक भेदको विरोध जस्ता आन्दोलन यसै स्थितिका उब्जनी हुन् । विज्ञान, प्रविधि र शिक्षाको विकास व्यापक रुपले भएकाले र विश्वको औद्योगिक क्रान्ति धेरै अगाडि बढेकोले अब कर्मकाण्डका पुराना जटिलता, जातपात, छुवाछूतजस्ता भेदभाव मान्दै जाँदा हामं्रो मुलुक विश्वका सबै मुलुकको दाँजोमा धेरै पछि पर्ने कुरा प्रस्ट छ । त्यसैले धार्मिक क्षेत्रमा लागेका अगुवा, चिन्तक, विद्वान र सुधारवादी बुद्धिजीवीहरुले जागरुक र संगठीत भएर हाम्रा देशमा प्रचलित पुराना रितिथिति, धर्म, संस्कार र कर्मकाण्डहरुमा समय सुहाउँदा सुधार परिवर्तन गर्न आवश्यक छ । आजको युगमा मानिसको व्यस्तता र गतिशीलताले गर्दा जटिल र लम्बेतान कर्मकाण्ड र धार्मिक रीति रिवाजमा पहिलेजस्तो पर्याप्त समय दिन मानिसलाई फुर्सद छैन । त्यसैले अहिलेका स्थितिमा हिन्दू र कर्मकाण्ड धर्ममा निम्न खाले सुधारहरु गर्न आवश्यक छ ।

१. वैदिक धर्मको आदर्श “उदार चरितानाम्तु बसुधैब कुटुम्बकम्” (उदारचरित्र हुनेहरुका लागि संसार नै एउटा परिवार) हो । त्यसैले मानवका बीचमा जातपात, छुवाछूत जस्ता भेदभाव देखिएका छन् ती वैदिक आदर्श अनुरुप छैनन् । स्वार्थी दासमालिक र सामन्तहरुले यस्ता भेदभाव र मानवघृणा जन्माएका हुन् । यी कुराहरुलाई समाजबाट सदाका लागि विदा गर्नुपर्छ र विद्वान्हरुले सबै मान्छेसँग समान व्यवहार गर्ने गर्नुपर्दछ ।

२. वैदिक समाजमा पुरुष र नारीका बीचमा आजजस्तो भेदभाव (स्वामी र दासीको भावना) थिएन । वैदिक आदर्श थियो “समाहमस्मि ऋक्त्वम् द्यौरहं पृथ्वी त्वम्” हे नारी ! म साम (संगीत) हुँ तिमी ऋक् (गीत) औ म आकाश हुँ तिमी पृथ्वी हौ । सामन्तवादी युगमा कहाँ गयो त्यो आदर्श ? त्यसैले वैदिक परम्पराको हिन्दूधर्मले आफ्नो मूल वैदिक आदर्श (जुन आजको युग सुहाउँदो छ) लाई नै बलियासित समाजमा लागू गर्नुपर्छ ।्

३. हाम्रा पूर्वजहरु उद्यमी थिए, मिहिनेती थिए । उनीहरुले ज्योतिष विज्ञान, आयुर्वेद विज्ञान, दर्शन शास्त्र, संगीत, कला, कृषि, शिल्प, उद्योग आदि सबै क्षेत्रमा आफ्नो समयअनुरुप ठूलो प्रगति गरेका थिए । उनीहरु भाग्यवादी, रुढीवादी भएका भए त्यस्तो प्रगति गर्न सक्ने थिएनन् । समाजमा शोषण दोहन बढ्दै गएपछि शोषक धनाढ््यहरुले भाग्यवादको प्रचार गरेका हुन् । आजको औद्योगिक युगमा भाग्यावादलाई पन्छाएर कर्मयोगी उद्योगवादका पक्षमा लाग्ने अभियान चलाउनुपर्छ ।

४. हिजोको युग तन्त्र र मन्त्रसित गाँसिएको थियो । आजको युग विज्ञान र प्रविधिसित गाँसिएको छ । हिजो तन्त्रमन्त्रमा जेलिँदा जेलिँदा हजारौँ खालका बुझिनसकिने कर्मकाण्डहरु बने । त्यही जटिल कर्मकाण्डको वास्तविक अर्थ र उद्देश्य के हो भनेर बुझ्नेसम्म कुनै विद्वन् आज हाम्रबीच छैन । जतिखेर मानवका निम्ति प्राकृतिक नियमहरु या रहस्यहरु बुझिनसक्नु थिए, ती दैवी चमत्कारका रुपमा थिए । त्यसबेला मान्छेले बादल, चट्याङ, पहिरो, बाढी, रोग, ग्रहणजस्ता कुराको भेउ पाउन नसकी तिनका समाधानमा तन्त्रमन्त्र र कर्मकाण्डको विशाल श्रृङ्खला बनाए । उनीहरुले मन्त्रले वर्षा गराउने, चट््ययाङ् रोक्ने, बाढी पहिरो आउन नदिने, रोग भगाउने, हिंस्रक तन्तुलाई तन्त्रले नियन्त्रण गर्नेजस्ता कल्पना गरेर काम गर्थेः तर अहिले प्राकृतिका ती सबै रहस्यहरुलाई मान्छेले पत्ता लगाइसकेको छ । त्यसैले आजको वैज्ञानिक युग सुहाउने कर्मकाण्डहरुको विकास गर्नुपर्छ ।

यदि आजको समयअनुरुप धर्मकर्मका क्षेत्रमा सुधार गरिएन; त्यासो गर्न हाम्रो धार्मिक विद्वत् समाज तयार भएन र मध्ययुगका संस्कारहरुमै टाँसिएर बस्न चाह्यो भने धर्म र कर्मकाण्डप्रति जनताको अनास्था जगाउने काम र साम्राज्यवादी स्वार्थले विदेशी धर्म फैलाउनेहरुलाई हाम्रा राष्ट्रभित्र फैलिएर मण्डल मार्न प्रेरित गर्नै कामको सजायभोगी त्यही विद्वत् समाज हुनुपर्नेछ